नवरात्रोत्सव म्हणजे भारतभर येणारे नऊ दिवस जगतजननीच्या शक्ती सामर्थ्याची उपासना- Durgapuja 2025

Durgapuja 2025 – भारतात आणि विशेषतः महाराष्ट्रात नवरात्रोत्सव हा एक अत्यंत श्रद्धेचा, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्वाचा सण म्हणून साजरा केला जातो. देवीच्या नऊ रूपांची आराधना, घटस्थापनेपासून विविध पूजाअर्चा, आणि नऊ दिवस चालणारे भक्तिपूर्ण वातावरण महाराष्ट्रात अनुभवायला मिळते. या वर्षी दि २२ सप्टेंबर २०२५ ते विजयादशमी म्हणजे २ ऑक्टोबर २०२५ पर्यंतच्या नऊ दिवसांपर्यंत जगतजननी, शक्तीपुंज, नारीशक्तीची उपासना संपूर्ण भारतभर वेगवेगळ्या पद्धतीने केली जाणार आहे. आजच्या लेखात आपण नवरात्रोत्सव व महाराष्ट्रातील घटस्थापना याबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.

Durgapuja 2025 निमित्त जाणून घेवू नवरात्रोत्सवाचा प्राचीन इतिहास

नवरात्रोत्सवाची मुळे हिंदू धर्मातील पुराणकथांमध्ये दडलेली आहेत. असे मानले जाते की, महिषासुर नावाच्या राक्षसाचा संहार करण्यासाठी देवी दुर्गेने नऊ दिवस आणि रात्री जोरदार युद्ध केले. अखेर दहाव्या दिवशी (विजयादशमी/दशहरा) देवीने महिषासुराचा वध केला. नवरात्रोत्सव हा चांगल्याचा वाईटावर झालेला विजय याची आठवण करून देतो. हा उत्सव देवीद्वारे मिळणाऱ्या शक्ती, न्याय, आणि धर्माची प्रतिष्ठापना करतो.

भारतातील नवरात्रोत्सव

नवरात्र हा देवीच्या नऊ शक्तिरूपांची उपासना करण्याचा सण आहे. देशभरात विविध स्वरूपात हा सण साजरा होतो. गुजरातमध्ये गरबा आणि डांडिया राससारख्या पारंपरिक नृत्यांसह देवीची आराधना होते. उत्तर भारतात रामलीलाचे आयोजन केले जाते, दक्षिण भारतात ‘गोलू’ किंवा ‘बोम्मई कोलू’ नावाची बाहुल्यांची सजावट घरी केली जाते. या काळात मंदिरांमध्ये आणि घरोघरी घटस्थापना, देवीची प्रतिमा किंवा कलश ठेवून विशेष पूजा, अर्चना व उपासना केली जाते.

Durgapuja 2025 निमित्त जाणून घेवू महाराष्ट्रातील नवरात्रोत्सवाचे वैशिष्ट्य

महाराष्ट्रातील नवरात्रोत्सवाचा प्रारंभ घटस्थापनेने होतो. तांब्या किंवा पितळी घटात पाणी, नारळ, हळदीचे मूळ, आंब्याची पाने, धान्य इत्यादी ठेवले जाते आणि दिवा पेटवून देवीची आराधना केली जाते. नव्या धान्याचे रोप (जव) अंकुरवले जाते, जे समृद्धीचे प्रतीक मानले जाते. या नऊ दिवसांमध्ये देवीच्या विविध रूपांची पूजा – कधी दुर्गा, कधी लक्ष्मी, तर कधी सरस्वती इत्यादींची पूजा – केली जाते. आठव्या दिवशी (अष्टमीला) देवीची विशेष पूजा आणि यज्ञ होतो. नवव्या दिवशी शस्त्रपूजन, साधनपूजन केली जाते.

महाराष्ट्रात तुळजापूरची भवानी माता, कोल्हापूरची लक्ष्मी, माहूरची रेणुका माता आणि सप्तश्रृंगी देवी यांच्या यात्रा आणि मंदिरांमध्ये विशेष गर्दी पहायला मिळते. पुण्यात भवानी माता, चतु:श्रृंगी, तांबडी जोगेश्वरी इ. देवींच्या मंदिरांत विविध पूजाअर्चा आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात.

भक्तिपर तत्व आणि सामाजिक एकजूट

नवरात्रोत्सवामध्ये उपवास, जप, स्तोत्र, देवीची कथा, आरती, आणि विशेष ‘कन्या पूजन’ केला जातो. देवीच्या नऊ रूपांना प्रतीक मानून बालिका, कन्यका पूजन हा नवरात्रोत्सवाचा भाग आहे. नवरात्र हा शुद्धीकरण, संयम आणि श्रद्धेचा काळ मानला जातो. उपवास, रात्री आरती, आराधना यामध्ये घराघरात सकारात्मक ऊर्जा भरते.

नवरात्रोत्सव आणि राष्ट्रीय एकात्मता

लोकमान्य टिळकांनी १८९३ साली नवरात्रोत्सवाला सार्वजनिक रूप दिले. ब्रिटिश सत्तेच्या काळात राष्ट्रीय एकात्मता आणि स्वातंत्र्य चळवळीस चालना देण्यासाठी टिळकांनी धार्मिक सणांचा वापर सामाजिक एकोपा वाढवण्यासाठी केला. शेती व धार्मिक विधींशी जोडलेला नवरात्रोत्सव लोकांना एकत्र आणून सामाजिक व सांस्कृतिक ऐक्य वाढवण्याचे माध्यम बनला. टिळकांच्या पुढाकाराने हे सण घरगुती उत्सवातून सार्वजनिक महोत्सवात रूपांतरित झाले, ज्यामुळे लोकांनी राष्ट्रवादी विचारांची जाणीव घेतली. आजही महाराष्ट्रात हा सार्वजनिक नवरात्रोत्सव सामाजिक, सांस्कृतिक ऐक्याचा आणि स्वातंत्र्यपूर्व काळातील राष्ट्रवादी भावना जागृत करणारा एक महत्त्वाचा उत्सव आहे

Durgapuja 2025 निमित्त जाणून घेऊ महाराष्ट्रातील पारंपरिक घटस्थापना आणि कृषी प्रधान संस्कृतीचा संबंध

महाराष्ट्रातील नवरात्रोत्सवाचा प्रारंभ घटस्थापनेने होतो. घटस्थापना आणि कृषी प्रधान संस्कृती यांचा खोल संदर्भ आहे. घटस्थापना ही फक्त धार्मिक विधी नसून ती सध्याच्या विज्ञानावर आधारित एक कृषी प्रयोग म्हणूनदेखील ओळखली जाते. महाराष्ट्रातील कृषी संस्कृतीत या विधीला विशेष महत्त्व आहे कारण या काळात शेतकरी आपल्याला नवीन रब्बी हंगामासाठी माती आणि बियाण्याची तयारी करतो. घटस्थापनेच्या वेळी घरात किंवा पाटावर शेतातील काळी माती ठेवून त्यात विविध प्रकारची धान्ये पेरली जातात आणि त्याचा दररोज नऊ दिवस पाणी घालून निरीक्षण केले जाते. यामुळे शेतकरी आपल्या शेतातील मातीची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता, धान्यांची उगवण क्षमता आणि हवामानाची ताजी माहिती घेऊ शकतो. हा प्रयोग शेतातील पिकांच्या कीटकप्रतिबंधक स्थितीवर आणि उत्पादनावर सकारात्मक परिणाम करतो. घटस्थापना हा उत्सव केवळ धार्मिक महत्वाचा नाही तर तो शेतकरी आणि कृषी संस्कृतीशी जोडलेला एक वैज्ञानिक आणि पारंपरिक विधी आहे जो नवीन पीकसाठी शुभचिंतक म्हणून केला जातो. त्यामुळे घटस्थापना हा नवरात्रोत्सवाचा धार्मिक तसेच कृषीप्रधान अनुष्ठान आहे जो आपल्याला पुर्वजांच्या वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक परंपरेची आठवण करून देतो.

घटस्थापनेचे प्रमुख टप्पे

• शुभ मुहूर्त निश्चित करणे: घटस्थापना नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी, सकाळच्या शुभ काळात केली जाते. विशेष रीत्या प्रतिपदा तिथीला ही घटस्थापना होते.
• स्थापन स्थान निवडणे: घरातील पूर्व किंवा ईशान्य दिशेला स्वच्छ जागा निवडून तिथे घट ठेवला जातो.
• गंगाजल शिंपडणे: स्थापनेच्या जागी गंगाजल किंवा शुद्ध पाणी शिंपडून जागा पवित्र करणे.
• मातीची तयारी: घटस्थापनेच्या ठिकाणी दोन इंच माती किंवा वाळू पसरवून तिच्यात सप्तधान्य (जव, मूग, तांदूळ, तीळ, चणे, गहू, बाजरी) मिसळली जाते.
• घट (कलश) ठेवणे: मातीच्या मध्ये तांबे किंवा पितळाचा कलश ठेवला जातो. त्या कलशात शुद्ध पाणी, सुपारी, नाणे, आणि आंब्याची किंवा अशोकची पाने ठेवतात.
• घटावर पंचरत्न, सप्तमृतिका ठेवणे: कलशाच्या आत किंवा त्यावर पंचरत्न आणि सप्तमृतिका (सप्तपवित्र स्थळांची माती) ठेवतात.
• नारळ स्थापना: कलशावर स्वच्छ कपड्यात बांधलेला नारळ ठेवतात व तो देवीचे प्रतीक मानतात.
• कलश decorating: कलशावर स्वस्तिक, कुंकू, अक्षता आणि धागा (मौली) बांधतात.
• बीजरोपण/धान्य पेरणे: मातीमध्ये जव किंवा इतर धान्याचे बी टाकले जाते, दसऱ्यापर्यंत ते अंकुरतात आणि समृद्धीचे प्रतिक मानले जाते.
• पूजा व मंत्र: घटस्थापना पूर्ण झाल्यावर भगवतीच्या मंत्रांचा जप, आरती तसेच देवीची दैनिक पूजा केली जाते.

सांस्कृतिक अर्थ

ही घटस्थापना कृषी संस्कृतीशी संबंधित आहे. स्त्रियांकडून पारंपारिक स्वरूपात देवीची उपासना केली जाते.नवरात्रीतील घटस्थापना हे द्रव्य, श्रद्धा, आणि आदिशक्तीची कृपा प्राप्त करण्याचा सुंदर सोहळा आहे, जो महाराष्ट्रातील प्रत्येक घरात उत्साहात पार पडतो.

घटस्थापनेसाठी लागणारे साहित्य

महाराष्ट्रातील पारंपरिक घटस्थापनेसाठी लागणाऱ्या साहित्याची संपूर्ण यादी पुढीलप्रमाणे आहे:

• पिंडी/परडी अथवा मातीचे भांडे किंवा कलश (पितळ/तांबे/मातीचा)
• नवीन स्वच्छ माती/वाळू
• सप्तधान्य (जव, गहू, मूग, बाजरी, चणे, तीळ, तांदूळ)
• गंगाजल किंवा शुद्ध पाणी
• नारळ (स्वच्छ कापडात गुंडाळलेला)
• आंब्याची किंवा अशोकची पाच पाने
• सुपारी, नाणे, विड्याची पाने
• लाल वस्त्र/लाल फेटा
• मांगर, मौली (कापडाचा धागा)
• हळद, कुंकू, अक्षता (तांदळाच्या रंगवलेल्या लहान पाकळ्या)
• फुले (झेंडू, गुलाब, कमळ इ.)
• हार, पंचामृत (दूध, दही, साखर, तूप, मध)
• दिवा, कापसाच्या वाती, तूप/तेल
• रांगोळी, गंध, चंदन
• कलशावर ठेवण्यासाठी पंचरत्न (ऐच्छिक)
• देवीची मूर्ती/फोटो किंवा कुलदेवतेचा फोटो
• बेलपत्र, दूर्वा, तुळस
• नैवेद्य (खीर, पायस, पंचमेवा, साखर, फळे)
• तोरण (आंब्याच्या पानांचे किंवा झेंडूचे)
• मंद धूप/अगरबत्ती, कापूर, धूप
• आसन/पाट, चौरंग, ताम्हण किंवा ताट
• शक्य असल्यास सप्तमृतिका (पवित्र ठिकाणांची माती)

ही यादी आपल्या घरातील परंपरा आणि सुविधेनुसार कमी-जास्त किंवा वेगळी असू शकते. घटस्थापना करण्यापूर्वी सर्व साहित्य स्वच्छ आणि पवित्र असल्याची खात्री करावी.

घटस्थापनेची शास्त्रोक्त पद्धत

महाराष्ट्रातील शास्त्रोक्त घटस्थापना विधीची क्रमवारी पुढीलप्रमाणे आहे:

1. स्नान व स्वच्छता: सर्वप्रथम स्नान करून शुद्ध वस्त्र परिधान करावीत. पूजा स्थळी (मंदिर, चौरंग) स्वच्छता करावी.
2. शुभ स्थान व दिशानिर्देश: घरात पूर्व किंवा ईशान्य दिशेला घटस्थापनेसाठी जागा निवडावी.
3. रंगीत वस्त्र अंथरणे: चौरंग किंवा पाटावर नवीन लाल/पिवळ्या रंगाचे वस्त्र अंथरावे.
4. देव-देवतांचे आह्वान: पाटावर विड्याची पाने ठेवून आपल्या कुलदैवताची प्रतिमा किंवा मूर्ती स्थापित करावी.
5. पराट व तांदूळ: पाटाच्या बाजूला पराट घ्यावी; त्यात तांदूळ घालून तांब्याचा/मातीचा/पितळाचा कलश स्थापन करावा.
6. कलशपूजन: कलशात शुद्ध पाणी, नाणे, सप्तमृतिका, सुपारी, अक्षता, दुर्वा व गंगाजल घालावे. कलशाच्या काठावर आंब्याची किंवा विड्याची पाने ठेवून त्यावर लाल वस्त्रात गुंडाळलेला नारळ ठेवावा.
7. कलशसजावट: कलशाला मौली, स्वस्तिक, हळदकुंकू लावावे.
8. मातीत धान्य पेरणे: परडी किंवा मातीच्या भांड्यात नवीन माती टाकून त्या मातीत सप्तधान्याचे (जव, गहू, तांदूळ इ.) धान्य पेरावे व पाण्याने हलक्या हाताने शिंपडावे.
9. कलश मांडणे: वापरलेल्या मातीच्या परडीवर कलश ठेवावा.
10. लाल धाग्याची माळ: लाल धाग्याला विड्याची नऊ पाने गुंफून ती घटाला बांधावी.
11. पूजा व संकल्प: कलशासमोर दिवा लावून, धूप, अगरबत्ती प्रज्वलित करून, देवीची पूजा करावी, आरती म्हणावी, नैवेद्य दाखवावा, संकल्प करावा.
12. विशिष्ट मंत्रोच्चार: घटस्थापनेच्या वेळी ‘ॐ ऐं ह्रीं क्लीं चामुंडायै विच्चे’ किंवा नवरात्र संकल्प मंत्र म्हणावा.

ही सर्व पद्धत धर्मशास्त्र, परंपरा आणि प्रचलित कुटुंबाच्या रूढीनुसार थोड्या फार फरकाने केली जाऊ शकते.

निष्कर्ष

नवरात्रोत्सव हा भारतीय उपखंडातील स्त्री शक्ती, भक्ती, आणि परंपरेचा जिवंत उत्सव आहे. महाराष्ट्राच्या मंदिरांपासून ते घराघरातील घटस्थापना, उपासना, आणि सामूहिक सांस्कृतिक कार्यक्रम हे भारतीय संस्कृतीचे वैभव अधोरेखित करतात. नऊ दिवसांच्या या उत्सवात धर्म, श्रद्धा, आणि एकात्मता यांचा सुंदर संगम अनुभवायला मिळतो.

नवरात्रोत्सवानिमित्त इंटरनेट वरील भक्ती गीतांसाठी येथे क्लिक करा.

आमचे अन्य धर्म विषयक ब्लॉगपोस्ट :

शिवरायांचा धर्मवीरपुत्र श्री छत्रपती संभाजी महाराज जयंतीच्या सर्व भारतीयांना हार्दिक शुभेच्छा ! – Sambhaji Maharaj

छत्रपती शिवाजी महाराज जयंतीच्या सर्वांना शिवमय मंगल शुभेच्छा ! – Shivaji Maharaj

वसुबारस: गोमाता आणि गोवंशाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणारा पर्व – Vasubaras 2024

नरक चतुर्दशी: विजयाचा सण आणि धार्मिक परंपरेचा उत्सव (Narak Chaturdashi-2024)