छत्रपती शिवाजी महाराज जयंतीच्या सर्वांना शिवमय मंगल शुभेच्छा ! – Shivaji Maharaj

Shivaji Maharaj – छत्रपती शिवाजी महाराज जयंती आज संपूर्ण विश्वात मोठ्या उत्साहात साजरी केली जात आहे. आजच्याच दिवशी १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी शिवनेरी किल्ल्यावर “हिंदवी स्वराज्य संस्थापक” , मराठी जनाचे जननायक, हिंदूंची अस्मिता, भारताचे सर्वश्रेष्ठ, नीतिमान, जनतेचे कैवारू, मानवीय मनावर राज्य करणारे खरे “राजे” शहाजी राजे आणि जिजामातेच्या पोटी जन्माला आले आणि आपल्या जीवनातील सद्गुण आणि पराक्रमाने त्यांनी अख्खे विश्व दिपवून टाकले.

म्हणूनच आजही जगातील कित्येक विश्वविद्यालयात “छत्रपती शिवाजी महाराज” त्यांची कार्यशैली, पराक्रम, युद्ध कला, इत्यादी गुणांवर शोध सुरु आहेत. कधी ते “संभाजी राजेंना” धर्म रक्षणा साठी, स्वराज्य रक्षणासाठी हसत हसत आपल्या प्राणांची आहुती देण्याची प्रेरणा देतात तर कधी ते वियतनाम सारख्या लहानग्या देशाला तब्बल २० वर्षे अमेरिका सारख्या बलाढ्य शक्ती विरुद्ध लढायला प्रेरणा देतात. कधी ते सर्व सामान्य मराठी माणसाला दररोजच्या जीवनात संघर्षासाठी प्रेरणा देतात तर कधी देशाच्या पंतप्रधानाला सलग २० तास देश सेवा करण्यासाठी प्रेरित करतात. असे शक्ती आणि प्रेरणेचे स्त्रोत म्हणजे आपले “शिवराय”.

तसे “शिवाजी महाराज” हा विषय एक लेखात संपूच शकत नाही. परंतु या लेखातून शिवाजी महाराजांचे जीवन आणि पराक्रम या बद्दल सर्व सामान्य जनतेस माहिती देण्याचा एक छोटा प्रयत्न करत आहोत.

शिवाजी महाराज Shivaji Maharaj बालपण व तत्कालीन सत्ता संघर्ष

शिवाजींचा जन्म जुन्नरजवळील शिवनेरी किल्ल्यावर झाला, जो सध्या पुणे जिल्ह्यात आहे. त्यांच्या जन्मतारखेबाबत इतिहासकारांमध्ये मतभेद आहेत; महाराष्ट्र शासनाने १९ फेब्रुवारी हा शिवजयंती म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला आहे. शिवाजींचे नाव स्थानिक देवी शिवाई देवीच्या नावावरून ठेवले गेले.

शिवाजी महाराज हे भोसले घराण्यातील मराठा कुटुंबात जन्मले. त्यांचे वडील शहाजी भोसले हे मराठा सरदार होते आणि त्यांनी दक्षिणेतील सुलतानांसाठी काम केले होते. त्यांच्या मातोश्री जिजाबाई या सिंदखेड राजाच्या लखूजी जाधवराव यांच्या कन्या होत्या. जाधव घराणे हे देवगिरीच्या यादव राजघराण्याचे वंशज होते. शिवाजींचे आजोबा मालोजी भोसले (१५५२–१५९७) अहमदनगरच्या निजामशाहीतील एक प्रभावशाली सरदार होते. त्यांना “राजा” ही उपाधी बहाल करण्यात आली होती. तसेच, पुणे, सुपे, चाकण आणि इंदापूरच्या देशमुखी अधिकारांसह सैनिकी खर्च भागवण्यासाठी शिवनेरी किल्ला त्यांना सुमारे १५९० साली देण्यात आला होता.

शिवाजींच्या जन्माच्या काळात दख्खनमध्ये तीन इस्लामी सलतनतींचे वर्चस्व होते – विजापूर, अहमदनगर आणि गोलकोंडा – तसेच उत्तरेस मुघल साम्राज्य होते. शहाजी भोसले यांनी निजामशाही, आदिलशाही आणि मुघल यांच्यात आपली निष्ठा बदलली, मात्र पुण्यातील आपली जहागीर आणि छोटी सैन्यदल कायम ठेवली.

१६३६ मध्ये शहाजी राजे यांनी विजापूरच्या आदिलशाहीच्या सेवेत प्रवेश केला आणि त्यांना पुण्याचा वतन देण्यात आला. मात्र, शहाजी राजे त्या वेळी बंगळुरूमध्ये तैनात होते, त्यामुळे त्यांनी पुण्याच्या प्रशासनाची जबाबदारी दादोजी कोंडदेव यांच्यावर सोपवली. शिवाजी महाराज आणि जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाले.

१६४७ मध्ये दादोजी कोंडदेवांचे निधन झाले आणि शिवाजी महाराजांनी पुण्याच्या प्रशासनाची सूत्रे हाती घेतली. त्यांनी घेतलेली पहिली मोठी कारवाई थेट विजापूरच्या सुलतानशाहीला आव्हान देणारी होती.

Shivaji Maharaj शिवाजी महाराज संक्षिप्त

Shivaji Maharaj शिवाजी महाराज यांनी आपल्या पराक्रमाने व दूरदृष्टीने स्वतंत्र मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. शिवाजी महाराजांनी विजापूरच्या सुलतानशाहीविरुद्ध लढा देऊन एक स्वतंत्र राज्य निर्माण केले, ज्यातून पुढे मराठा साम्राज्याची पायाभरणी झाली. त्यांच्या अद्वितीय नेतृत्वामुळे मराठा सत्ता विस्तारली आणि पुढे मराठा महासंघाच्या रूपात विकसित झाली.

आरंभी, त्यांनी मुघल सम्राट औरंगजेबाला विजापूरच्या दुर्बल होत चाललेल्या सुलतानशाहीवर आक्रमण करण्यासाठी मदत करण्याचा प्रस्ताव दिला. मात्र, औरंगजेब उत्तरेत वारसाहक्काच्या लढाईसाठी गेला असता, शिवाजी महाराजांनी मुघलांच्या नावाखाली विजापूरने सोडून दिलेले प्रदेश जिंकून घेतले. पुरंदरच्या लढाईत जयसिंह प्रथम यांच्याशी झालेल्या युद्धपेचात त्यांनी मुघलांशी तह केला व मुघल साम्राज्यात राजाची पदवी स्वीकारली. काही काळ त्यांनी मुघलांच्या वतीने मोहिमा देखील केल्या. आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी मुघल, गोलकोंड्याचे सुलतान, विजापूर आणि युरोपीय सत्तांशी कधी संघर्ष तर कधी सहकार्य केले.

१६७४ मध्ये, अनेक विरोधांवर मात करून शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक छत्रपती म्हणून झाला. स्त्रियांबद्दलच्या सन्माननीय वागणुकीसाठी त्यांचे विशेष कौतुक केले जाते. त्यांनी आपल्या सैन्यात व प्रशासनात सर्व जातीजमाती व धर्मांतील लोकांना स्थान दिले, ज्यात मुस्लीम आणि युरोपियन देखील होते. त्यांच्या सैन्याने मराठा सत्ता प्रबळ केली, किल्ले जिंकले आणि बांधले तसेच मराठा आरमाराची उभारणी केली.

शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर जवळपास दोन शतके त्यांची स्मृती काहीशी दुर्लक्षित राहिली. मात्र, जोतीराव फुले यांनी त्यांचे महान कार्य लोकांसमोर आणले. पुढे, लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांसह भारतीय राष्ट्रवाद्यांनी त्यांची गौरवशाली प्रतिमा उभी केली आणि हिंदुत्ववादी विचारसरणीने त्यांचा वारसा पुढे नेला.

शिवाजी महाराज हे केवळ एका राजसत्तेचे नव्हे, तर एक आदर्श राज्यकर्ते, पराक्रमी योद्धा आणि लोकनेते म्हणून कायमच प्रेरणादायी राहतील.

Shivaji Maharaj – स्वतंत्र सेनानी म्हणून उदय

१६४६ मध्ये, अवघ्या १६ वर्षांच्या शिवाजी महाराजांनी चातुर्य आणि युक्तीचा वापर करून तोरणा किल्ला जिंकला. त्या वेळी विजापूरच्या दरबारात सुलतान मोहम्मद आदिलशाहाच्या आजारामुळे गोंधळाचे वातावरण होते, याच संधीचा फायदा घेत त्यांनी हा विजय मिळवला. किल्ल्यात मिळालेल्या मोठ्या खजिन्याचा वापर करून त्यांनी नवीन किल्ला राजगड बांधला, जो पुढील दशकभर त्यांच्या राज्यकारभाराचे केंद्र राहिला.

यानंतर, शिवाजी महाराजांनी पुण्याजवळील अनेक महत्त्वाचे किल्ले जिंकले—पुरंदर, कोंढाणा (सिंहगड), आणि चाकण. तसेच, सुपे, बारामती आणि इंदापूरसारखी भूभागे आपल्या ताब्यात घेतली. पश्चिमेकडे वळून त्यांनी कोकणातील कळ्याण हा महत्त्वाचा प्रदेशही जिंकला.

विजापूर सरकारची प्रतिक्रिया आणि शहाजी राजांचा कैद

शिवाजी महाराजांच्या वाढत्या ताकदीकडे विजापूरच्या आदिलशाहीने दुर्लक्ष करू शकले नाही. २५ जुलै १६४८ रोजी, त्यांना रोखण्यासाठी विजापूर सरकारने मराठा सरदार बाजी घोरपडे याच्या मदतीने शहाजी राजांना कैद केले.

शहाजींची मुक्तता आणि पुढील मोहीमा

१६४९ मध्ये, कर्नाटकमधील जिंजी किल्ल्याचा विजय मिळवल्यानंतर आदिलशाहीने आपली स्थिती मजबूत केली आणि शहाजी राजांना मुक्त केले. या काळात (१६४९-१६५५), शिवाजी महाराजांनी थोडा वेळ आपले विजय संपादन केलेल्या प्रदेशांची बांधणी आणि संघटन करण्यासाठी घेतला.

१६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत चंद्रराव मोरे यांचा पराभव करून त्यांनी जावळी खोऱ्याचा ताबा घेतला. हा विजय त्यांच्या सैन्यासाठी महत्त्वाचा टप्पा ठरला, कारण त्यामुळे दक्षिण आणि पश्चिम महाराष्ट्रातील लुटीच्या मोहिमा करणे त्यांना सुलभ झाले.

मराठा सरदारांशी संबंध आणि विजयाचे तंत्र

शिवाजी महाराजांनी विजापूर सरकारच्या अधीन असलेल्या अनेक मराठा सरदारांना वेगवेगळ्या नीती वापरून जिंकले. यात सावंत (सावंतवाडी), घोरपडे (मुधोळ), निंबाळकर (फलटण), शिर्के, घरगे (निंबसोड), माने आणि मोहिते या प्रभावी कुटुंबांचा समावेश होता. त्यांनी विवाहसंबंध, गावच्या पाटलांशी थेट संपर्क, आणि प्रत्यक्ष सामर्थ्य या तिन्ही मार्गांचा वापर केला.

शहाजी राजांची भूमिका आणि निधन

शिवाजी महाराजांच्या बंडखोरीबद्दल शहाजी राजे संमिश्र भूमिका बाळगत. त्यांनी विजापूर सरकारला शिवाजीबाबत हवे ते निर्णय घेण्यास सांगितले. अखेर, १६६४-१६६५ च्या सुमारास शहाजी राजांचे शिकारीदरम्यान अपघाती निधन झाले.

या साऱ्या संघर्षातून शिवाजी महाराजांचा एक स्वतंत्र सेनानी आणि कुशल राजकारणी म्हणून उदय होत गेला.

अफजल खानाविरुद्ध संग्राम

विजापूरच्या सुलतानशाहीला शिवाजी महाराजांच्या विजयामुळे मोठे नुकसान झाले होते. त्यांचे वतनदार शहाजी राजे यांनीही शिवाजी महाराजांच्या कारवायांना पाठिंबा नाकारला होता. विजापूरने मुघलांशी तह केला आणि अली आदिलशाह दुसरा (किंवा त्याची आई, राज्यसंस्था सांभाळणारी) सत्तेवर स्थिरावल्यानंतर, विजापूर दरबाराने शिवाजी महाराजांकडे आपले लक्ष वळवले.

१६५७ मध्ये, विजापूरच्या सुलतानाने (किंवा त्याच्या आईने) अफजल खान या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. मोहिमेच्या सुरुवातीलाच अफजल खानाच्या सैन्याने तुळजाभवानी देवीचे मंदिर आणि पंढरपूरचे विठोबा मंदिर विध्वंस केले. त्याचा परिणाम प्रतापगडावरील रणसंग्रामात झाली.

प्रतापगडावर रणसंग्रामाची तयारी

अफजल खानाच्या मोठ्या सैन्याचा सामना करण्यासाठी, शिवाजी महाराजांनी प्रतापगड किल्ल्यावर माघार घेतली. त्यांच्या काही सरदारांनी शरणागती पत्करण्याचा सल्ला दिला, पण महाराज ठाम राहिले.

सुमारे दोन महिने प्रतापगडाला वेढा पडला. अफजल खानाकडे मोठे घोडदळ होते, पण तो किल्ल्याला वेढा घालण्यासाठी आवश्यक असलेले युद्धसामग्री घेऊन आला नव्हता. त्यामुळे दोन्ही बाजूंमध्ये तणाव निर्माण झाला. अखेर, अफजल खानाने शिवाजी महाराजांना गडाबाहेर चर्चेसाठी बोलावले.

अफजल खानाचा वध (१० नोव्हेंबर १६५९)

१० नोव्हेंबर १६५९ रोजी प्रतापगडाच्या पायथ्याशी एका झोपडीत ही भेट घडली. करारानुसार दोघांनी फक्त तलवार घेऊन येणे अपेक्षित होते आणि प्रत्येकाला फक्त एक सेवक बरोबर ठेवण्याची परवानगी होती.

शिवाजी महाराजांना अफजल खानाच्या कपटी स्वभावाची जाणीव होती. त्यामुळे त्यांनी आपल्या अंगावर लोखंडी कवच परिधान केले, डाव्या हातात ‘वाघनख’ लपवले आणि उजव्या हातात कट्यार घेतली.

भेटीदरम्यान, अफजल खानाने अचानक शिवाजी महाराजांना मिठी मारून गळा दाबण्याचा प्रयत्न केला. पण त्याचे शस्त्र महाराजांच्या कवचाला भेदू शकले नाही. याच क्षणी, महाराजांनी आपल्या वाघनखांनी अफजल खानाची अंतड्या बाहेर काढली आणि कट्यारीचा वार करून त्याचा वध केला.

प्रतापगडाचा विजय आणि विजापूर सैन्याचा पराभव

अफजल खानाच्या वधानंतर, Shivaji Maharaj शिवाजी महाराजांनी तोफेचा गोळीबार करून आपल्या लपलेल्या सैन्याला हल्ल्याचा इशारा दिला.

प्रतापगडाच्या युद्धात मराठ्यांनी विजापूरच्या सैन्यावर निर्णायक विजय मिळवला.

• ३,००० पेक्षा जास्त विजापूरी सैनिक ठार झाले.
• अफजल खानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैद झाले.

या विजयानंतर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी शिवाजी महाराजांनी भव्य विजय सोहळा आयोजित केला.

• कैद केलेल्या विजापूर सैन्याला—अधिकाऱ्यांसह—खजिना, अन्न आणि भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी पाठवण्यात आले.
• महाराजांनी आपल्या सैन्याला यथोचित पुरस्कार देऊन सन्मानित केले. प्रतापगडच्या विजयाने शिवाजी महाराजांचे मराठा साम्राज्यातील स्थान अधिक मजबूत झाले आणि त्यांच्या पराक्रमाची ख्याती संपूर्ण दक्षिण भारतात पसरली.

पन्हाळगडाचा वेढा (१६६०)

विजापूर सैन्यावर विजय मिळवल्यानंतर, शिवाजी महाराजांनी कोकण आणि कोल्हापूरकडे कूच करत पन्हाळगड जिंकला. १६५९ मध्ये रुस्तम झमान आणि फजल खान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा त्यांनी पराभव केला.

१६६० मध्ये, आदिलशाहने आपल्या सेनापती सिद्धी जौहरला शिवाजी महाराजांच्या दक्षिणेकडील सीमांवर हल्ला करण्यासाठी पाठवले. त्याच वेळी, मुघल सैन्याने उत्तरेकडून हल्ला करण्याची योजना आखली होती. त्या काळात शिवाजी महाराज पन्हाळगडावर तळ ठोकून होते.

सिद्धी जौहरचा पन्हाळगडावर वेढा

सिद्धी जौहरच्या सैन्याने पन्हाळगडाचा वेढा घालून किल्ल्याच्या रसद मार्गांना अडथळा आणला.

• त्याने राजापूरच्या इंग्रजांकडून तोफगोळे विकत घेतले आणि काही इंग्रज तोफखान्यांच्या मदतीने गडावर जबरदस्त मारा सुरू केला.
• इंग्रजांनी विजापुरी सैन्याला मदत केल्यामुळे शिवाजी महाराजांना संताप आला.
• याचा प्रतिआघात म्हणून, डिसेंबर १६६० मध्ये महाराजांनी राजापूरच्या इंग्रज कारखान्यावर छापा टाकला आणि चार व्यापाऱ्यांना कैद केले, ज्यांना १६६३ मध्ये सोडण्यात आले.

पन्हाळगडाचा समर्पण आणि विशालगडाकडे माघार

वेढा अनेक महिन्यांपर्यंत चालला. शेवटी, शिवाजी महाराजांनी सिद्धी जौहरशी तह केला आणि २२ सप्टेंबर १६६० रोजी पन्हाळगड सोडून विशालगडाकडे माघार घेतली.

पुढे १६७३ मध्ये, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा पन्हाळगड जिंकून घेतला आणि मराठ्यांच्या अखत्यारीत आणला.

पावनखिंडीचे युद्ध (१६६०)

पन्हाळगडाच्या वेढ्यानंतर, शिवाजी महाराज विशालगडाकडे जाण्यासाठी प्रयत्न करत होते, पण विजापूर सेनापती सिद्धी जौहरने त्यांचा वेढा अधिक कडक केला. महाराजांनी आपल्या काही मोजक्या सहकाऱ्यांसह किल्ल्यातून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला. त्यानंतर सुरू झाले एक अजरामर शौर्याचे पान – पावनखिंडीचे युद्ध!

बाजीप्रभू देशपांडे यांचे बलिदान

शिवाजी महाराज विशालगडावर सुरक्षित पोहोचावेत, यासाठी बाजीप्रभू देशपांडे आणि बांदल सेना यांनी गाजवलेले हे युद्ध इतिहासात अजरामर झाले आहे.

• शिवाजी महाराज आणि त्यांचे मोजके सैन्य विशालगडाकडे रवाना झाले.
• बाजीप्रभू देशपांडे आणि ३०० मावळ्यांनी पावनखिंडीत सिद्धीच्या १०,००० सैन्याचा सामना करण्याचे ठरवले.
• बाजीप्रभूंनी आपल्या मावळ्यांसह असंख्य शत्रूंचा प्रतिकार करत प्राणपणाने झुंज दिली.
• या लढाईत बाजीप्रभूंना गंभीर जखमा झाल्या, पण जोपर्यंत तोफेचा आवाज येत नाही, तोपर्यंत मागे हटायचे नाही, असा त्यांनी निर्धार केला.

पावनखिंडीतील ऐतिहासिक विजय

शिवाजी महाराज विशालगडावर पोहोचताच तोफेचा आवाज झाला.

• तो आवाज ऐकताच, बाजीप्रभूंनी अखेरचा श्वास घेतला, पण तोपर्यंत त्यांनी शत्रूला मोठ्या प्रमाणावर नामोहरम केले होते.
• त्यांच्या अद्वितीय त्यागामुळे शिवाजी महाराज सुरक्षित विशालगडावर पोहोचले आणि मराठा साम्राज्याचा दीप पुन्हा उजळला.

या वीरांच्या त्यागाची आठवण म्हणून, ‘घोडखिंड’ हे नाव बदलून ‘पावनखिंड’ ठेवण्यात आले.
बाजीप्रभू देशपांडे यांचे बलिदान हे मराठा इतिहासातील अभिमानास्पद आणि प्रेरणादायी पर्व आहे.

मुघलांशी संघर्ष

१६५७ पर्यंत, Shivaji Maharaj शिवाजी महाराज आणि मुघल साम्राज्य यांच्यात तुलनेने सौहार्दपूर्ण संबंध होते.

• शिवाजी महाराजांनी मुघल सम्राट शाहजहानचा पुत्र आणि दख्खनचा सुभेदार औरंगजेब याला विजापूरवर हल्ला करण्यास मदत करण्याची तयारी दर्शवली.
• त्याबदल्यात त्यांनी आधीच जिंकलेल्या विजापुरी किल्ले आणि गावांवर हक्क मान्य करण्याची मागणी केली.

मात्र, मुघलांकडून समाधानकारक प्रतिसाद मिळाला नाही. त्याच वेळी विजापूरकडून अधिक चांगली संधी मिळाल्याने, शिवाजी महाराजांनी मुघल प्रदेशावर छापे घालण्यास सुरुवात केली.

मुघलांवरील पहिली स्वारी (१६५७)

• मार्च १६५७ मध्ये शिवाजी महाराजांच्या दोन सरदारांनी अहमदनगरच्या मुघल प्रदेशावर धाड घातली.
• त्यानंतर जुन्नरवर हल्ला करून ३ लाख हुंडी आणि २०० घोडे काबीज केले.
• याचा औरंगजेबने कडाडून प्रतिकार केला आणि नासिरी खानच्या नेतृत्वाखालील मुघल सैन्याने अहमदनगरमध्ये शिवाजी महाराजांच्या सैन्याचा पराभव केला.

औरंगजेबची अडचण आणि शिवाजी महाराजांचे डावपेच

• पावसाळ्यामुळे मुघल सैन्याची मोहीम मंदावली.
• त्याच वेळी, सम्राट शाहजहानच्या आजारपणामुळे औरंगजेब आपल्या भावांसोबत गादीच्या संघर्षात अडकला.
• याचा फायदा घेत शिवाजी महाराजांनी आपली ताकद वाढवत अधिक प्रदेशांवर ताबा मिळवला.

या संघर्षाने मराठा-मुघल संबंधांमध्ये कायमस्वरूपी कटुता निर्माण झाली आणि पुढे मोठ्या लढायांचे रूप घेतले.

शाहिस्तेखान आणि सुरतवरील हल्ले

शाहिस्तेखानवर धाडसी हल्ला (१६६३)

• १६६० मध्ये बिजापूरच्या बडी बेगमच्या विनंतीवरून, मुघल सम्राट औरंगजेबाने आपला मामा शाइस्ताखान याला १,५०,००० सैन्यासह दख्खनमध्ये पाठवले.
• शाहिस्तेखानाच्या ८०,००० सैनिकांनी पुणे काबीज केले आणि लाल महालात मुक्काम केला.
• त्यांनी चाकणचा किल्लाही महिनाभराच्या घेराबंदीने जिंकला.
• ५ एप्रिल १६६३ रोजी, शिवाजी महाराजांनी ४०० सैनिकांसह लाल महालावर रात्रीच्या वेळी अचानक हल्ला केला.
• त्यांनी शाहिस्तेखानच्या शिबिरात घुसून त्याला जखमी केले व तीन बोटं तोडली.
• या हल्ल्यात शाहिस्तेखानचा मुलगा, काही बेगम आणि अनेक सैनिक ठार झाले.
• या पराभवाने अपमानित झालेल्या शाइस्ताखानला औरंगजेबाने बंगालला बदली केली.

सुरतवर स्वारी (१६६४)

• शाहिस्तेखानाच्या हल्ल्यांचा बदला घेण्यासाठी आणि मराठा तिजोरी समृद्ध करण्यासाठी, शिवाजी महाराजांनी १६६४ मध्ये मुघल साम्राज्याच्या संपन्न बंदर शहर सुरतवर स्वारी केली.
• सुरत शहर लुटून सुमारे १ कोटी रुपये काबीज केले.
• १३ फेब्रुवारी १६६५ रोजी, त्यांनी पोर्तुगीजांच्या ताब्यात असलेल्या बसरूर (आधुनिक कर्नाटकमधील) बंदरावरही स्वारी करून मोठी संपत्ती हस्तगत केली.

ही धाडसी मोहिमे मराठ्यांच्या आक्रमक रणनीती आणि लढाऊ क्षमतेचे उत्तम उदाहरण ठरल्या.

पुरंदरचा तह (१६६५)

शिवाजी महाराज (Shivaji Maharaj) आणि जयसिंग यांच्यात तह

• शाहिस्तेखान व सुरतवरच्या स्वाऱ्यांनी औरंगजेब चिडला आणि त्याने राजपूत सेनानी जयसिंग यांना १५,००० सैन्यासह शिवाजी महाराजांवर हल्ला करण्यासाठी पाठवले.
• १६६५ मध्ये जयसिंगच्या फौजांनी मराठ्यांच्या प्रदेशावर हल्ले केले, किल्ल्यांना वेढा घातला आणि काही मराठा सरदार व घोडेस्वारांना मुघल सैन्यात ओढून घेतले.
• पुरंदर किल्ल्याला मुघलांनी वेढा दिला आणि जिंकण्याच्या स्थितीत आल्यानंतर, शिवाजी महाराज तह करण्यास बाध्य झाले.
• पुरंदर किल्ल्यात जयसिंग यांना भेटताना शिवाजी महाराज म्हणाले – “मी तुमच्यासमोर अपराधी दासासारखा आलो आहे, आता तुम्ही मला क्षमा करा किंवा ठार मारण्याचा निर्णय घ्या.”

पुरंदरच्या तहाची मुख्य अटी (११ जून १६६५)

• शिवाजी महाराजांनी २३ किल्ले मुघलांना दिले आणि फक्त १२ किल्ले स्वतःकडे ठेवले.
• मुघलांना ४ लाख होन (सोन्याच्या नाणी) नुकसानभरपाई म्हणून द्यावी लागली.
• शिवाजी महाराजांनी मुघलांना अधीन होण्याची कबुली दिली आणि त्यांचा मुलगा संभाजीसह ५,००० मराठा घोडेस्वार मुघल सैन्यात पाठवण्यास मान्यता दिली.

औरंगजेबाची मंजुरी व शिवरायांचे उत्तर\

• संभाजींना मुघल दरबारात ठेवून त्यांच्यावर नजर ठेवण्यात आली.
• शिवाजी महाराजांना औरंगजेबाच्या दरबारात येणे टाळायचे होते, म्हणून त्यांनी औरंगजेबाला पत्र लिहून क्षमायाचना केली व सन्मानपूर्वक माफी मागितली.
• १५ सप्टेंबर १६६५ रोजी औरंगजेबाने शिवरायांची विनंती मान्य केली आणि त्यांना सन्मानचिन्हासह पत्र पाठवले.

हा तह शिवाजी महाराजांसाठी एक राजनैतिक डावपेच होता, जो पुढील काळात मुघलांविरुद्धच्या संघर्षासाठी महत्त्वाचा ठरला.

आग्रा येथील कैद आणि थरारक सुटका (१६६६)

शिवाजी महाराज आणि संभाजी राजे औरंगजेबाच्या दरबारात

• १६६६ मध्ये औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना आग्रा (किंवा काही उल्लेखानुसार दिल्ली) येथे बोलावले.
• त्यांच्या सोबत नऊ वर्षीय संभाजी राजेही होते.
• औरंगजेबाने त्यांना अफगाणिस्तानातील कंदाहार येथे पाठवण्याचा विचार केला होता.
• १२ मे १६६६ रोजी, औरंगजेबाने शिवरायांना दरबारात तुच्छ मानलेल्या सरदारांच्या बरोबरीने उभे केले.
• या अपमानामुळे Shivaji Maharaj संतप्त झाले आणि दरबारातून बाहेर पडले, ज्यामुळे त्यांना तात्काळ नजरकैदेत टाकण्यात आले.
• जयसिंहाचा मुलगा रामसिंह याने Shivaji Maharaj व संभाजी यांच्या सुरक्षेची हमी घेतली.

कैद आणि औरंगजेबाचा निर्णय

• मुघल दरबारात शिवरायांना ठार मारावे की त्यांना मुघल सैन्यात सामील करावे यावर चर्चा सुरू झाली.
• जयसिंहाने शिवरायांची बाजू घेतली, पण औरंगजेबाने त्यांना केवळ एक “यशस्वी बंडखोर जमीनदार” असे संबोधले.
• काबूलला पाठवण्याच्या आदेशानंतर अफवा पसरली की शिवरायांचा मार्गात वध केला जाईल.
• शिवाजी महाराजांनी मुघल दरबारात नोकरी पत्करण्यासाठी आपल्या किल्ल्यांच्या हस्तांतरणाची अट ठेवली, जी औरंगजेबाने नाकारली.
• मुघलांनी त्यांना संन्यासी म्हणून काशीला जाण्याची परवानगीही नाकारली.

थरारक सुटका – (Shivaji Maharaj )महाराजांचा धूर्त डाव

• शिवाजी महाराजांनी आपल्या सैनिकांना गुपचूप गृहराज्यात पाठवले.
• रामसिंह यास सांगून आपल्या संरक्षणाची हमी काढून घेतली आणि मुघलांना शरण गेल्यासारखे भासवले.’
• महाराजांनी आजारी असल्याचे भासवत ब्राह्मण आणि गरिबांना मिठाई वाटण्यासाठी मोठमोठ्या टोपल्या दररोज पाठवण्यास सुरुवात केली.
• १७ ऑगस्ट १६६६ रोजी, अशाच टोपल्यांमध्ये स्वतः आणि संभाजी राजे यांना लपवून महाराज आग्र्याहून बाहेर पडले!
• काही ऐतिहासिक मतांनुसार, ही घटना खऱ्या स्वरूपात सिद्ध नाही, पण औरंगजेबाला शंका असूनही कोणताही पुरावा मिळाला नाही.
• संभाव्यतः महाराजांनी मुघल सैनिकांना मोठी लाच देऊन आपली सुटका साधली.

या प्रसंगाने शिवरायांच्या चातुर्य, धैर्य आणि राजनैतिक कुशाग्रतेचा परिचय दिला. त्यांच्या सुटकेनंतर मराठ्यांच्या ताकदीत मोठी वाढ झाली आणि औरंगजेबाचा मराठ्यांविरुद्ध संघर्ष अधिक तीव्र झाला!

मुघलांशी शांतता (१६६६-१६६८)

शिवरायांच्या थरारक सुटकेनंतर, मुघल-मराठा संघर्ष काहीसा निवळला.

जसवंतसिंह मध्यस्थ म्हणून पुढे

• मुघल सरदार जसवंतसिंहने शिवाजी महाराज आणि औरंगजेब यांच्यात शांततेसाठी मध्यस्थी केली.
• १६६६ ते १६६८ दरम्यान, औरंगजेबाने शिवरायांना ‘राजा’ ही उपाधी दिली, परंतु त्यांचे किल्ल्यांवरील हक्क परत केले नाहीत.
• संभाजी राजे मुघल सेवा आणि इनामदारी
• संभाजी राजे यांना पुन्हा मुघल मनसबदार म्हणून ५,००० स्वारांसह मान्यता मिळाली.
• शिवरायांनी संभाजी राजे आणि सेनापती प्रतापराव गुजर यांना औरंगाबादच्या मुघल वायसरॉय मुअज्जमच्या सेवेसाठी पाठवले.
• संभाजी राजेंना वेरूळ (बेरार) येथे महसूल वसुलीचे हक्कही मिळाले.

बिजापूरवर आक्रमण आणि मराठ्यांना अधिकार

• औरंगजेबाने शिवरायांना बिजापूरच्या आदिलशाही विरुद्ध कारवाईस परवानगी दिली.
• कमकुवत झालेल्या आदिलशहा दुसरा अली याने तह मागितला आणि शिवरायांना सरदेशमुखी व चौथाईचे हक्क बहाल केले.

या शांतता कराराने मराठ्यांची ताकद वाढली आणि शिवरायांचा प्रभाव दक्षिणेत प्रबळ झाला!

मराठ्यांची पुनर्जय (१६७० – १६८२)

शांतता संपली, युद्ध पुन्हा पेटले!

• १६७० मध्ये शिवाजी महाराज आणि मुघल साम्राज्य यांच्यातील शांतता संपुष्टात आली.
• औरंगजेबाला वाटू लागले की शिवराय आणि त्याचा मुलगा मुअज्जम यांच्या जवळीकतेमुळे सिंहासनास धोका निर्माण होऊ शकतो.
• त्याच वेळी, अफगाणांशी लढण्यात गर्क असलेल्या औरंगजेबाने दख्खनमधील फौजा मोठ्या प्रमाणावर कमी केल्या, आणि बराचसा सैन्य मराठा सेवेत दाखल झाले.

मराठ्यांची कडवी प्रतिहल्ला!

• मुघलांनी संभाजी राजेंची वेरूळची (बेरार) जहागीर काढून घेतली, याचा संताप होऊन शिवरायांनी मुघलांवर जोरदार हल्ले चढवले.
• फक्त चार महिन्यांत, मुघलांना देण्यात आलेल्या बहुतांश प्रदेशांवर पुन्हा मराठ्यांचा ताबा आला!

सूरतची दुसरी लूट (१६७०)

• शिवरायांनी पुन्हा एकदा सूरतवर आक्रमण केले आणि मोठ्या प्रमाणावर लूट केली.
• अंग्रेज आणि डच कारखान्यांनी या वेळी प्रतिकार केला, पण शहराला वाचवू शकले नाहीत.
• मक्याहून परतणाऱ्या मावरा-उन-नहरच्या मुस्लिम राजपुत्राच्या मौल्यवान वस्त्रसंपत्तीवरही मराठ्यांनी ताबा मिळवला.
• या हल्ल्याने औरंगजेब भडकला आणि त्याने दाऊद खानला मराठ्यांना रोखण्यासाठी पाठवले, परंतु नाशिकजवळील वणी-दिंडोरीच्या लढाईत त्याचा पराभव झाला.

इंग्रजांशी तणाव वाढला

• ऑक्टोबर १६७० मध्ये शिवरायांनी मुंबईतील अंग्रेजांवर दबाव टाकला, कारण त्यांनी मराठ्यांना युद्धसाहित्य विकण्यास नकार दिला होता.
• मराठ्यांनी मुंबईतील लाकूडतोडीच्या मोहिमा रोखल्या.
• १६७१ मध्ये दांडा-राजपुरीच्या मोहिमेसाठी शिवरायांनी पुन्हा अंग्रेजांशी वाटाघाटी केल्या, पण त्यांनी याला पाठिंबा दिला नाही.
• १६७४ मध्ये काही प्रमाणात करार झाला, पण राजापूर येथील नुकसान भरपाईची मागणी मान्य न झाल्याने संबंध ताणले गेले.
• शिवरायांच्या मृत्यूपर्यंत (१६८०) आणि १६८२ मध्ये राजापूर कारखाना बंद होईपर्यंत हा वाद सुटला नाही.

या मोहिमांमुळे शिवरायांनी पुन्हा मराठा साम्राज्याचे वैभव प्रस्थापित केले आणि औरंगजेबाच्या विरोधात आपली ताकद सिद्ध केली!

उमराणी आणि नेसरीची लढाई (१६७४)

प्रतापराव गुजर यांची वीरगाथा

• १६७४ मध्ये मराठ्यांचे सेनापती आणि सरनोबत प्रतापराव गुजर व आनंदराव यांना बीजापुरी सेनानी बहलोल खानच्या आक्रमणाला प्रतिकार करण्यासाठी पाठवण्यात आले.
• मराठ्यांनी युद्धनीती वापरून बहलोल खानच्या सैन्याचा पाणीपुरवठा रोखला आणि त्याला शरण येण्यास भाग पाडले.
• शिवाजी महाराजांनी स्पष्ट सूचना दिल्या होत्या की शत्रूला सोडू नये, पण प्रतापराव यांनी उदारपणे बहलोल खानला सोडून दिले.

प्रतापराव यांचे बलिदान

• बहलोल खानने पुन्हा सैन्य गोळा करून मराठ्यांवर आक्रमण करण्याची तयारी केली.
• शिवाजी महाराजांनी प्रतापरावांना नाराजी व्यक्त करणारे पत्र पाठवले आणि बहलोल खानला परत पकडल्याशिवाय भेट नाकारली.
• या गोष्टीने प्रतापराव अत्यंत दुखावले. त्यांनी केवळ सहा साथीदारांसह बहलोल खानवर थेट हल्ला केला आणि रणांगणात वीरगती प्राप्त केली.
• ही बातमी ऐकून शिवरायांना मोठा दु:ख झाला. त्यांच्या स्मरणार्थ त्यांनी प्रतापराव यांच्या कन्येशी आपल्या दुसऱ्या पुत्र राजाराम महाराजांचा विवाह लावून दिला.

हंबीरराव मोहिते यांची नियुक्ती आणि रायगड राजधानी

• प्रतापराव गुजर यांच्या निधनानंतर हंबीरराव मोहिते यांना सरनोबतपद देण्यात आले.
• हिरोजी इंदुलकर यांच्या देखरेखीखाली रायगड किल्ल्याची उभारणी करण्यात आली आणि नव्याने स्थापन झालेल्या मराठा साम्राज्याची राजधानी म्हणून रायगड निश्चित झाला.

प्रतापराव गुजर यांच्या बलिदानाने मराठ्यांच्या शौर्याला नवा आयाम मिळाला आणि शिवरायांच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्य अधिक बळकट झाले!

शिवाजी महाराजांचे राज्याभिषेक (१६७४)

राज्याभिषेकाची गरज आणि तयारी

• (Shivaji Maharaj) शिवाजी महाराजांनी विविध मोहिमांद्वारे मोठे साम्राज्य आणि संपत्ती मिळवली होती.
• पण त्यांना अधिकृतपणे कोणताही राजकीय दर्जा नसल्याने ते तांत्रिकदृष्ट्या मुघल साम्राज्यातील एक जमीनदार किंवा बीजापूरच्या आदिलशाहीचे जहागीरदार म्हणून ओळखले जात होते.
• स्वतःचा अधिकार प्रस्थापित करण्यासाठी आणि इतर मराठा सरदारांकडून आव्हाने टाळण्यासाठी राजसत्तेचा दर्जा आवश्यक होता.
• त्याशिवाय, हिंदवी स्वराज्य स्थापनेसाठी हिंदू शासक असणे गरजेचे होते.

ब्राह्मणांचा विरोध आणि वादंग

• १६७३ मध्ये राज्याभिषेकाच्या तयारीला सुरुवात झाली, पण काही वादांमुळे तो एक वर्ष लांबला.
• शिवाजी महाराज क्षत्रिय कुळातील नसल्याचा दावा काही ब्राह्मणांनी केला आणि त्यामुळे राज्याभिषेकास विरोध केला.
• त्यांचा युक्तिवाद असा होता की क्षत्रियांनाच राजा होण्याचा अधिकार आहे, आणि शिवाजी महाराजांना कधीच उपनयन (जनेऊ विधी) नव्हता.
• शिवाजी महाराजांनी वाराणसीचे पंडित गागा भट्ट यांना बोलावले आणि त्यांना आपल्या वंशावळीचे साक्ष्य देऊन राजपूत सिसोदिया वंशाचा असल्याचे पटवले.
• यामुळे शिवाजी महाराजांना क्षत्रिय म्हणून मान्यता मिळाली, आणि त्यांचा विधीपूर्वक उपनयन सोहळा पार पडला.

Shivaji Maharaj राज्याभिषेक सोहळा – ६ जून १६७४

• २८ मे १६७४ रोजी महाराजांनी आपल्या पिढ्यानपिढ्याच्या “क्षत्रिय विधींच्या” अभावाबद्दल प्रायश्चित्त घेतले.
• ६ जून १६७४ रोजी, हिंदू पंचांगानुसार ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी या शुभ दिवशी, रायगड किल्ल्यावर भव्य राज्याभिषेक सोहळा पार पडला.
• गागा भट्ट यांनी सात पवित्र नद्यांच्या (गंगा, यमुना, सिंधू, गोदावरी, नर्मदा, कृष्णा, आणि कावेरी) पाण्याने महाराजांचे अभिषेक केले.
• शिवाजी महाराजांनी आपल्या मातोश्री जिजाबाईंच्या पाया पडून त्यांचे आशीर्वाद घेतले.
• सुमारे ५०,००० लोक या ऐतिहासिक सोहळ्यासाठी रायगडावर जमले होते.

राज्याभिषेकानंतर नवी उपाधी

• शिवाजी महाराजांना ‘छत्रपती’ (राज्याचे रक्षण करणारा) आणि ‘शककर्ते’ (नव्या युगाचे संस्थापक) ही उपाधी देण्यात आली.
• त्यांनी ‘हिंदवी स्वराज्याचा रक्षक’ (हैंदव धर्मोद्धारक) आणि ‘क्षत्रिय कुलवंतस’ हीही बिरुदे घेतली.

Shivaji Maharaj दुसरा राज्याभिषेक (२४ सप्टेंबर १६७४)

• १८ जून १६७४ रोजी जिजाबाईंचे निधन झाले.
• काही पंडितांनी दावा केला की पहिला राज्याभिषेक अशुभ मुहूर्तावर झाला होता, म्हणून दुसरा राज्याभिषेक आवश्यक आहे.
• २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी दुसऱ्यांदा राज्याभिषेक झाला, जो कमी वादग्रस्त होता.

या भव्य राज्याभिषेकामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना अधिकृतपणे जाहीर केली आणि मराठा साम्राज्याचा पाया मजबूत केला!

छत्रपती शिवाजी महाराजांची दक्षिण भारतातील मोहिम (१६७६-१६७७)

मराठ्यांची दक्षिणेतील आक्रमक लष्करी मोहिम

• १६७४ पासून मराठ्यांनी दक्षिण भारतात मोठ्या प्रमाणात लष्करी कारवाया सुरू केल्या.
• ऑक्टोबर १६७४ मध्ये खानदेशावर हल्ला केला.
• एप्रिल १६७५ मध्ये बीजापूरच्या अधिपत्याखालील पोंडा जिंकले.
• १६७५ मध्येच कारवार आणि जुलैमध्ये कोल्हापूर जिंकले.
• नोव्हेंबरमध्ये मराठा आरमाराने जंजिऱ्याच्या सिद्दी सैन्याशी झुंज दिली, पण त्यांना हुसकावून लावण्यात अपयश आले.

बीजापूरवरील हल्ला आणि निजामशाहीशी युती

• शिवाजी महाराज आजारी असल्याने काही काळ मोहिमा थांबल्या होत्या. पण त्यांनी पुनरागमन करताच, एप्रिल १६७६ मध्ये बीजापुरातील आंतर्गत यादवीचा फायदा घेत अथणीवर आक्रमण केले.
• युद्धासाठी दखनी अस्मिता आणि स्वराज्य संरक्षणाचा विचार पुढे करत, दक्षिण भारतावर स्वकियांचेच राज्य असावे असा संदेश त्यांनी दिला.
• या विचारांना काही प्रमाणात यश मिळाले आणि १६७७ मध्ये शिवाजी महाराज हैदराबादला गेले.
• त्यांनी तिथे गोळकोंडाच्या कुतुबशाहशी तह केला, ज्यामुळे कुतुबशाहाने बीजापुरशी युती तोडून मुघलांविरुद्ध मराठ्यांसोबत लढण्याचे मान्य केले.

कर्नाटक स्वारी आणि वेल्लोर-जिंजी विजय

• १६७७ मध्ये शिवाजी महाराजांनी कर्नाटकावर स्वारी केली.
• या मोहिमेसाठी त्यांच्याकडे ३०,००० घोडदळ, ४०,००० पायदळ आणि गोळकोंडाच्या तोफा आणि आर्थिक पाठबळ होते.
• यशस्वीपणे दक्षिणेकडे पुढे जात त्यांनी वेल्लोर आणि जिंजीचे किल्ले जिंकले.
• जिंजी किल्ल्याला पुढे महाराजांचे चिरंजीव राजाराम महाराजांच्या काळात मराठ्यांची राजधानी म्हणून महत्त्व आले.
• या विजयामुळे महाराजांच्या ताब्यात मैसूर पठार आणि मद्रास कर्नाटकमधील तब्बल १०० किल्ले आले.

तंजावरचा संघर्ष आणि सौहार्दपूर्ण तोडगा

• शिवाजी महाराजांनी आपल्या सावत्र भाऊ व्यंकोजी (एकोजी) सोबत संधिचे प्रयत्न केले.
• एकोजी हे महाराजांचे वडील शाहजी यांच्या दुसऱ्या पत्नीच्या पुत्र होते आणि त्यावेळी तंजावरचे राज्यकर्ते होते.
• परंतु सुरुवातीच्या चर्चेस यश आले नाही, त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी २६ नोव्हेंबर १६७७ रोजी एकोजीच्या सैन्याला पराभूत करत त्यांच्या मैसूर पठारातील बहुतांश प्रदेश जिंकला.
• एकोजी यांच्या पत्नी दीपा बाईंनी पुढाकार घेत महाराजांशी चर्चा केली.
• शिवाजी महाराजांना दीपा बाईंचा सन्मान वाटत असल्याने त्यांनी त्यांच्यासाठी आणि त्यांच्या वंशजांसाठी काही प्रदेश परत दिले.
• एकोजींनी मुस्लिम सल्लागारांपासून दूर राहण्याचे आणि शाहजी महाराजांच्या समाधीची योग्य देखभाल करण्याचे मान्य केले.

या मोहिमांमुळे मराठ्यांनी दक्षिण भारतातील सत्ता मजबूत केली आणि हिंदवी स्वराज्याचा प्रभाव संपूर्ण दक्षिण भारतात वाढवला.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे निधन आणि उत्तराधिकारी संघर्ष

उत्तराधिकारी निवडीतील गुंतागुंत

• शिवाजी महाराजांचे थोरले पुत्र संभाजी महाराज हे स्वभावाने धाडसी आणि स्वच्छंद होते.
• १६७८ मध्ये शिवाजी महाराजांनी त्यांना पन्हाळगडावर नजरकैदेत ठेवले होते, पण संभाजी महाराज पत्नीसमवेत तिथून पळून गेले आणि मुघलांकडे गेले.
• एक वर्ष मुघल दरबारात राहिल्यानंतर, ते पश्चात्ताप न करता परत आले. त्यानंतर त्यांना पुन्हा पन्हाळगडावर नजरकैदेत ठेवण्यात आले.

शिवाजी महाराजांचे निधन (१६८०)

• छत्रपती शिवाजी महाराजांचे ३ ते ५ एप्रिल १६८० रोजी, वयाच्या ५०व्या वर्षी रायगडावर निधन झाले.
• त्यांच्या मृत्यूबाबत मतभेद आहेत. ब्रिटिश नोंदींनुसार महाराज “ब्लडी फ्लक्स” (रक्ती आव, अतिसार) या आजाराने १२ दिवस आजारी राहिल्यानंतर निधन पावले.
• पोर्तुगीज नोंदीनुसार महाराज “अँथ्रॅक्स” या संसर्गजन्य रोगाने मृत्यू पावले.
• “सभासद बखर” लिहिणारे कृष्णाजी अनंत सभासद यांनी तापामुळे मृत्यू झाल्याचे नमूद केले आहे.
• महाराजांच्या निधनानंतर त्यांची पत्नी पुतळाबाई यांनी सती जाण्याचा निर्णय घेतला आणि त्यांच्या चितेवर उडी मारून जीवन संपवले.
• सकवारबाई या त्यांच्या दुसऱ्या पत्नीला सती जाण्यास रोखण्यात आले, कारण त्यांना लहान मुलगी होती.
• काही इतिहासकारांच्या मते, महाराजांच्या दुसऱ्या पत्नी सोयराबाई यांनी आपल्या १० वर्षांच्या पुत्र राजारामला सिंहासनावर बसवण्यासाठी महाराजांना विष दिले असावे, मात्र हे दावे वादग्रस्त आहेत.

सिंहासनावरून संघर्ष: संभाजी विरुद्ध राजाराम

• शिवाजी महाराजांच्या निधनानंतर सोयराबाईंनी राजाराम महाराजांना सिंहासनावर बसवण्यासाठी काही सरदारांची मदत घेतली.
• २१ एप्रिल १६८० रोजी, १० वर्षांचे राजाराम महाराज रायगडावर छत्रपती म्हणून घोषित करण्यात आले.
• मात्र, संभाजी महाराजांनी रायगडाचा ताबा घेण्यासाठी मोहिम आखली. त्यांनी रायगडच्या किल्लेदाराचा वध करून १८ जून १६८० रोजी किल्ला जिंकला.
• २० जुलै १६८० रोजी संभाजी महाराज छत्रपती पदावर अधिकृतपणे विराजमान झाले.
• राजाराम महाराज, सोयराबाई आणि त्यांची पत्नी जानकीबाई यांना कैदेत टाकण्यात आले.
• ऑक्टोबर १६८० मध्ये, सोयराबाईंना कट रचल्याच्या आरोपाखाली फाशी देण्यात आली.

शिवाजी महाराजांच्या निधनानंतर मराठा साम्राज्यात राजकीय अस्थिरता निर्माण झाली, पण संभाजी महाराजांनी अखेर सिंहासन मिळवून स्वराज्य टिकवण्याचे कार्य सुरू केले.

शिवाजी महाराजांचे प्रशासन व ‘अष्टप्रधान मंडळ’

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या स्वराज्याच्या सुशासनासाठी ‘अष्टप्रधान मंडळ’ (आठ मंत्र्यांचे मंडळ) तयार केले. हे मंडळ प्रशासन आणि सल्लागार म्हणून कार्यरत होते. या मंत्र्यांनी शिवाजी महाराजांना राजकीय व प्रशासकीय विषयांवर मार्गदर्शन केले.

अष्टप्रधान मंडळाचे मंत्री आणि त्यांची जबाबदारी

मंत्री (पद)	जबाबदारी
पेशवा (प्रधानमंत्री)	सर्वसाधारण प्रशासन
अमात्य (अर्थमंत्री)	राज्याचे वित्तीय व्यवस्थापन आणि हिशोब ठेवणे
मंत्री (मनुष्य हिशोबदार)	दरबारातील नोंदी आणि घटना लिहून ठेवणे
सुमंत / दाबीर (परराष्ट्र सचिव)	इतर राज्यांसोबत राजनैतिक संबंध राखणे
सचिव / शरण नविस (गृह सचिव)	राजाच्या पत्रव्यवहाराचे व्यवस्थापन
पंडितराव (धार्मिक विभाग प्रमुख)	राज्यातील धार्मिक आणि नैतिक विषय पाहणे
न्यायाधीश (मुख्य न्यायाधीश)	नागरी व लष्करी न्यायव्यवस्था
सेनापती / सरी नऊबत (सेनाप्रमुख)	लष्कराशी संबंधित सर्व विषय आणि युद्धनिती

विशेष बाब:
पंडितराव आणि न्यायाधीश वगळता सर्व मंत्र्यांकडे लष्करी अधिकार होते. त्यांच्या नागरी जबाबदाऱ्या त्यांचे उपमंत्री पूर्ण करत असत.

अष्टप्रधान मंडळाच्या स्थापनेमुळे शिवाजी महाराजांनी एक सुशासनयुक्त, सक्षम आणि नियोजनबद्ध प्रशासन निर्माण केले, ज्यामुळे मराठा साम्राज्य अधिक बळकट झाले. 🚩

मराठी व संस्कृत भाषेचा प्रसार

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दरबारात फारसी भाषेऐवजी मराठीला राजभाषेचा दर्जा देण्यात आला. तेव्हाच्या राज्यकारभारात फारसीचा प्रचंड प्रभाव होता, पण शिवाजी महाराजांनी हिंदू राजकीय व सांस्कृतिक परंपरांना प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या राज्यकारभारामुळे मराठी भाषा अधिक शास्त्रीय आणि प्रशासकीय स्वरूपात वापरली जाऊ लागली.

शिवाजी महाराजांची राजमुद्रा (शासनाची अधिकृत मुद्रा) संस्कृतमध्ये होती.

१६७७ मध्ये “राजव्यवहारकोश” नावाचा कोश संकलित करण्यात आला. यात फारसी व अरबी शब्दांना संस्कृत पर्यायी शब्द देण्याचे कार्य करण्यात आले.

---

शिवाजी महाराजांची धार्मिक धोरणे

Shivaji maharaj – शिवाजी महाराज हिंदू धर्माचा समर्थक होते, पण त्यांनी इतर धर्मांनाही समान सन्मान दिला.

• मुसलमान समाजाला त्यांनी कोणताही त्रास दिला नाही, उलट त्यांच्या धार्मिक कार्यांसाठी अनुदानेही दिली.
• कवी भूषण यांनी शिवाजी महाराजांचे कौतुक करताना लिहिले होते:
• “जर शिवाजी नसते, तर काशीचे हिंदू संस्कृतीचे अस्तित्व नष्ट झाले असते, मथुरा मशीद बनली असती आणि सर्वांचे खतना (सुंता) झाले असते.”

“जर शिवाजी नसते, तर काशीचे हिंदू संस्कृतीचे अस्तित्व नष्ट झाले असते, मथुरा मशीद बनली असती आणि सर्वांचे खतना (सुंता) झाले असते.”

कवी भूषण

• काही अभ्यासकांच्या मते, १६७७–१६८७ च्या दरम्यान, शिवाजी महाराज आणि औरंगजेब यांच्या संघर्षामुळे हिंदू-मुस्लिम संघर्षाचे बीज रोवले गेले. मात्र, शिवाजी महाराजांचे धार्मिक धोरण सहिष्णुता आणि समन्वयावर आधारित होते.
• १६६४ मध्ये सुरतच्या लुटीवेळी, ख्रिश्चन फादर अँब्रोस यांनी शिवाजी महाराजांना ख्रिश्चनांना वाचवण्याची विनंती केली. त्यावर महाराज म्हणाले, “फ्रेंच पाद्री (ख्रिश्चन धर्मगुरू) चांगले लोक आहेत,” आणि ख्रिश्चनांवर कोणताही हल्ला केला नाही.
• ते मुस्लिम सत्तांसोबतही युती करत. त्यांनी राजपूतांप्रमाणे मुघलांविरुद्ध इतर हिंदू राजांनी केलेल्या संघर्षात सामील होण्यास टाळले.
• शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात मुस्लिम सेनानीही होते.
• १६५६ मध्ये प्रथम पठाण सैनिकांची तुकडी तयार करण्यात आली.
• शिवाजी महाराजांचे आरमारप्रमुख (नौसेनापती) दार्या सरंग हे मुसलमान होते.

शिवाजी महाराजांचे धोरण हे सहिष्णुतेवर आधारित होते, आणि त्यांनी कोणत्याही एका धर्माला सर्वोच्च मानले नाही. त्यांचे राज्य सर्वधर्मसमभावाचे एक उत्तम उदाहरण होते.

रामदास स्वामी आणि शिवाजी महाराज

छत्रपती शिवाजी महाराज (Shivaji maharaj) हे समर्थ रामदास स्वामींचे समकालीन होते. परंतु, इतिहासकार स्टुअर्ट गॉर्डन यांच्या मते,

“पूर्वीच्या मराठा इतिहासांमध्ये असा दावा केला जात असे की, शिवाजी महाराज रामदास स्वामींचे कट्टर अनुयायी होते आणि त्यांनी त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली पारंपरिक हिंदू धर्ममार्ग स्वीकारला. मात्र, नव्या संशोधनानुसार, शिवाजी महाराज आणि रामदास स्वामी यांची भेट त्यांच्या आयुष्यात खूप उशिरा झाली. त्याआधी शिवाजी महाराज आपल्या स्वविवेकाने निर्णय घेत होते.”

शिवाजी महाराजांचा कारभार हा त्यांच्या स्वतःच्या बुद्धिमत्तेवर आणि राजकीय दूरदृष्टीवर आधारित होता.

---

शिवाजी महाराजांची राजमुद्रा

• शासनाच्या अधिकृत दस्तऐवजांना प्रमाणित करण्यासाठी राजमुद्रा वापरली जात असे.
• शहाजीराजे आणि जिजाबाई यांच्या राजमुद्रा फारसी भाषेत होत्या.
• शिवाजी महाराजांनी मात्र सुरुवातीपासूनच संस्कृत भाषा स्वीकारली आणि त्यांची राजमुद्रा संस्कृतमध्ये होती.

शिवाजी महाराजांची राजमुद्रा:
“प्रतिपदं विश्वस्यम मंगलं शिवस्य शासनमुद्रा”
(शहाजींचा पुत्र शिव याची ही मुद्रा प्रजेसाठी मंगलप्रद ठरो, आणि जशी चंद्राची पहिली कला वाढत जाते, तशीच या मुद्रेला संपूर्ण जगात मान्यता मिळो.)

➤ शिवाजी महाराजांचा प्रशासनावर ठाम विश्वास होता, आणि त्यांची प्रत्येक गोष्ट राज्यहितासाठी केंद्रित होती.

शिवाजी महाराजांची युद्धनीती

शिवाजी महाराजांनी लहान पण अत्यंत प्रभावी अशा सैन्याची स्थापना केली होती.

• मराठा, कुणबी आणि इतर जवळपास सर्व अठरा पगड जातीतील शेतकरी शिवाजींच्या सैन्याचा कणा होते.
• त्यांना माहीत होते की पारंपरिक युद्धशैलीने मुघलांच्या प्रशिक्षित आणि तोफखान्याने सुसज्ज अशा मोठ्या सैन्याचा सामना करणे कठीण आहे.

यामुळे त्यांनी गनिमी कावा या गुरिल्ला युद्धतंत्रावर प्रभुत्व मिळवले.

गनिमी कावा म्हणजे काय?

• गनिमी कावा म्हणजे छुप्या हालचाली, अचानक हल्ले, लपून बसून घातपात, आणि शत्रूच्या पुरवठा मार्गांवर हल्ले करणे.
• हे तंत्र एवढे प्रभावी ठरले की, शिवाजी महाराजांनी वारंवार मोठ्या सैन्यांना पराभूत केले.
• त्यांनी कधीही थेट खुले युद्ध करण्याऐवजी शत्रूला डोंगर-दऱ्यांमध्ये खेचून घेतले आणि अनपेक्षित हल्ले करून त्याला नामोहरम केले.

शिवाजी महाराजांची सैन्यरचन

• शिवाजी महाराजांनी मजबूत आणि सुव्यवस्थित सैन्य तयार केले, जे मराठा साम्राज्याच्या अस्तित्वापर्यंत टिकले.
• त्यांच्या रणनीतीमध्ये जमिनीवरील सैन्य, नौदल आणि गडकोटांचा महत्त्वाचा समावेश होता.
• मावळ पायदळ हे त्यांच्या सैन्याचा मुख्य भाग होते, ज्यांना कर्नाटकमधील तेलंगी बंदूकधारी सैनिकांची मदत मिळत असे.
• मराठा घोडदळ हे शिवाजींच्या लष्करी शक्तीचे महत्त्वाचे अंग होते.
• त्यांच्या तोफखान्याचा विकास मर्यादित होता आणि त्यावर युरोपीय व्यापाऱ्यांचा मोठा प्रभाव होता. त्यामुळे शिवाजींनी हलक्या आणि वेगवान हालचालींवर भर दिला.

---

शिवाजी महाराज (Shivaji maharaj) आणि गडकोट रणनीती

• गड हे शिवाजी महाराजांच्या साम्राज्याचे मुख्य आधारस्तंभ होते.
• शिवाजींचे मंत्री रामचंद्र अमात्य म्हणतात की, “शिवाजींचे राज्य गडांमधून उभे राहिले.”
• शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीचे अनेक महत्त्वाचे किल्ले जिंकले.

महत्त्वाचे किल्ले:
▪️ मुरुंबदेव (राजगड)
▪️ तोरणा
▪️ कोंढाणा (सिंहगड)
▪️ पुरंदर

शिवाजी महाराजांनी अनेक गड पुन्हा बांधले किंवा दुरुस्त केले. काही हिशोबांनुसार त्यांनी १११ किल्ले बांधले, तर इतिहासकार जदुनाथ सरकार यांच्या मते त्यांच्याकडे २४०-२८० किल्ले होते.

प्रत्येक गडाच्या संरक्षणासाठी त्यांनी तीन समान दर्जाचे अधिकारी नेमले, जेणेकरून कोणी एक जरी गद्दार निघाला तरी गड शत्रूकडे जाऊ नये.

➤ गनिमी कावा आणि गडकोटांच्या मजबूत व्यवस्थेमुळे शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्य मजबूत केले.

शिवाजी महाराजांचे नौदल

सिंधुदुर्ग किल्ला: मराठा नौदलाचे प्रमुख ठाणे

• कोकण किनारपट्टीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मजबूत नौदलाची गरज ओळखून, शिवाजी महाराजांनी १६५७ किंवा १६५९ मध्ये आपले नौदल उभारण्यास सुरुवात केली.
• त्यांनी बासीन (वसई) येथील पोर्तुगीज जहाजबांधणी तळावरून वीस गलबते विकत घेतली.
• मराठी ग्रंथांनुसार, त्यांच्या नौदलात कधीकाळी सुमारे ४०० युद्धनौका होत्या, तर इंग्रजांच्या नोंदीनुसार हा आकडा १६० च्या पुढे गेला नाही.

---

नौदलातील सैनिक आणि कर्मचारी

• मराठ्यांचे सैन्य प्रामुख्याने स्थलसंमार्गीय (land-based) असल्याने, शिवाजी महाराजांनी नौदलासाठी कुशल खलाशी शोधण्यास सुरुवात केली.
• त्यांनी कोकण किनारपट्टीवरील खालच्या जातीतील हिंदूंना आपल्या नौदलात भरती करून घेतले, कारण त्यांना समुद्रयुद्धाचे चांगले ज्ञान होते.
• याशिवाय, सुप्रसिद्ध “मालबार चाचे” आणि मुस्लिम भाडोत्री सैनिक यांनाही त्यांनी आपल्या सेवेत घेतले.
• पोर्तुगीज नौदलाची ताकद लक्षात घेऊन, त्यांनी काही पोर्तुगीज खलाशी आणि गोव्यातील ख्रिश्चन धर्मांतरित लोकांना आपल्या नौदलात सामील करून घेतले.

रुई लिताओ विगास (Rui Leitao Viegas) या पोर्तुगीज अधिकाऱ्याला त्यांनी आपल्या नौदलाचा सेनानी बनवले, मात्र नंतर त्याने गद्दारी करून ३०० खलाशांसह परत पोर्तुगीजांकडे आश्रय घेतला.

---

किनारपट्टी संरक्षण आणि सागरी किल्ले

• शिवाजी महाराजांनी आपल्या किनारपट्टीचे संरक्षण मजबूत करण्यासाठी विविध किल्ले ताब्यात घेतले आणि त्यांचे पुनरुज्जीवन केले.
• त्यांनी पहिले सागरी किल्ले बांधले, ज्यामध्ये सर्वात महत्त्वाचा म्हणजे सिंधुदुर्ग किल्ला.
• सिंधुदुर्ग हा मराठा नौदलाचा मुख्यालय बनला आणि तेथूनच समुद्रावर नियंत्रण ठेवले जात होते.
• मराठा नौदल हे मुख्यतः किनारपट्टीवर लढण्यासाठी आणि सागरी वाहतुकीसाठी होते; ते खोल समुद्रातील नौदल नव्हते.

शिवाजी महाराजांनी आपल्या नौदलाच्या मदतीने कोकण किनारपट्टीवर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले आणि परकीय सत्तांशी मुकाबला करण्यास सक्षम झाले.

शिवाजी महाराजांचा वारसा

• पावनखिंडीतील शिवाजी महाराज आणि बाजीप्रभू देशपांडे यांचे एम. व्ही. धुरंधर यांनी काढलेले चित्र (२०वे शतक)

शिवाजी महाराज (Shivaji maharaj) हे त्यांच्या धर्मनिरपेक्ष धोरणांसाठी, शूर योद्धा संहिता आणि आदर्श चारित्र्यासाठी प्रसिद्ध होते.

---

समकालीन दृष्टिकोन

शिवाजी महाराजांचे शौर्य आणि रणनीती यामुळे इंग्रज, फ्रेंच, डच, पोर्तुगीज आणि इटालियन लेखकांनी त्यांचे कौतुक केले.

• त्या काळातील इंग्रज लेखकांनी त्यांची तुलना अलेक्झांडर, हॅनिबल आणि ज्युलियस सीझर यांच्याशी केली.
• फ्रेंच प्रवासी फ्रान्स्वा बर्नियर यांनी आपल्या ‘ट्रॅव्हल्स इन मुघल इंडिया’ या ग्रंथात लिहिले:

“मी सांगायला विसरलो, की सुरत लुटीच्या वेळी शिवाजी महाराजांनी कॅपुचिन मिशनरी फादर अँब्रोझ यांच्या निवासस्थानाचा आदर केला. ‘फ्रेंच पाद्री हे चांगले लोक आहेत आणि त्यांच्यावर हल्ला केला जाणार नाही,’ असे त्यांनी सांगितले. तसेच, त्यांनी डच व्यापाऱ्याच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या घरावरही हल्ला केला नाही, कारण तो जीवनात अत्यंत दानशूर होता.”

मुघल दृष्टीकोन

---

• मुघल लेखकांनी शिवाजी महाराजांना नकारात्मक स्वरूपात मांडले, त्यांना फक्त ‘शिवा’ असे संबोधले आणि ‘जी’ हा सन्मानार्थी प्रत्यय लावला नाही.

🔹 १७०० च्या दशकातील एका मुघल लेखकाने शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूबद्दल लिहिले: “काफिर बी जहन्नुम रफ्त” (अर्थ: ‘त्या विधर्मी व्यक्तीला नरकात पाठवले गेले’).

तथापि, काही मुघल लेखकांनीही शिवाजी महाराजांच्या स्त्रियांबद्दलच्या सन्मानास्पद वागणुकीचे कौतुक केले आहे.

इतिहासकार जदुनाथ सरकार लिहितात:

“शिवाजी महाराजांचे स्त्रियांप्रती आदरयुक्त वर्तन आणि त्यांच्या सैन्यात नीतिमत्तेचे कठोर पालन हे त्या काळातील आश्चर्यच म्हणावे लागेल. एवढेच नव्हे तर, त्यांच्या शत्रूंसुद्धा, जसे की खाफी खान यांसारखे इतिहासकार, याचे कौतुक करताना दिसतात.”

प्रारंभीच्या चित्रणांमध्ये शिवाजी महाराज

• महाराष्ट्रातील मराठा दरबाराशी संबंधित नसलेल्या लेखकांनी लिहिलेल्या सर्वात जुन्या बखरींमध्ये शिवाजी महाराजांचे चित्रण जवळजवळ दैवी राजासारखे केले आहे.
• या बखरींमध्ये त्यांना एक आदर्श हिंदू राजा म्हणून दाखवले आहे, ज्यांनी मुस्लिम सत्तेचा पराभव केला.
• सध्याचा ऐतिहासिक दृष्टिकोन असा आहे की, जरी या बखरींमधून समजते की शिवाजी महाराजांना त्यांच्या काळात कसे पाहिले जात होते, तरीही ऐतिहासिक सत्य ठरवण्यासाठी या बखरींची तुलना इतर ऐतिहासिक स्रोतांशी करणे आवश्यक आहे.

सर्व बखरींपैकी ‘सभासद बखर’ आणि ‘९१ कलमी बखर’ या दोन बखरी इतिहासकारांच्या मते सर्वात विश्वसनीय मानल्या जातात.

शिवनेरी किल्ल्यावरील शिवजयंतीचा शासकीय कार्यक्रम व्हिडीओ साठी येथे क्लिक करा.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी समाज मध्यम साईट “X” च्या माध्यमातून व्हिडीओ जारी करून शिवजयंतीच्या शुभेच्छा दिल्या.

I pay homage to Chhatrapati Shivaji Maharaj on his Jayanti.

His valour and visionary leadership laid the foundation for Swarajya, inspiring generations to uphold the values of courage and justice. He inspires us in building a strong, self-reliant and prosperous India. pic.twitter.com/Cw11xeoKF1

— Narendra Modi (@narendramodi) February 19, 2025

आमचे अन्य ब्लॉग :

Sambhaji Maharaj- शिवरायांचा धर्मवीरपुत्र