सीमा सुरक्षा दल (बीएसएफ): भारताच्या आंतरराष्ट्रीय सीमांचे रक्षण करणारे प्रमुख सुरक्षा दल (BSF Raising Day)

BSF Raising Day Special- सीमा सुरक्षा दल (बीएसएफ) हे भारतातील गृह मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत एक केंद्रीय सशस्त्र पोलिस दल आहे. पाकिस्तान आणि बांगलादेशच्या सीमा रेषेवर भारताच्या आंतरराष्ट्रीय सीमांचे रक्षण करण्याची जबाबदारी बीएसएफवर आहे. १९६५ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर १ डिसेंबर १९६५ रोजी बीएसएफची स्थापना करण्यात आली, जेव्हा देशाच्या सीमेच्या संरक्षणासंबंधी सुरक्षा व्यवस्थेत सुधारणा करण्याची आवश्यकता अधिक प्रकर्षाने समोर आली. या दलाची कार्यक्षमता आणि महत्त्व यामुळे, बीएसएफ सध्या जगातील सर्वात मोठे सीमा सुरक्षा दल बनले आहे.

बीएसएफची स्थापना आणि विकास:BSF Raising Day Special

१९६५ पर्यंत, पाकिस्तानला लागून असलेल्या भारताच्या सीमांवर राज्य सशस्त्र पोलिस बटालियन्स कार्यरत होत्या. परंतु, ९ एप्रिल १९६५ रोजी पाकिस्तानने कच्छमधील सरदार चौकी, छार बेट आणि बेरिया बेटवर हल्ला केला. यामुळे सशस्त्र हल्ल्याचा सामना करण्यासाठी राज्य सशस्त्र पोलिसांच्या क्षमतेचा अभाव दिसून आला, आणि याच कारणामुळे भारत सरकारला एक स्वतंत्र, केंद्र नियंत्रित सीमा सुरक्षा दलाची आवश्यकता भासली. या दलाचे उद्दिष्ट पाकिस्तानला लागून असलेल्या भारताच्या आंतरराष्ट्रीय सीमांचे रक्षण करणे आणि ते सशस्त्र तसेच प्रशिक्षित असावे लागणार होते.

सचिवांच्या समितीच्या शिफारशींनुसार, १ डिसेंबर १९६५ रोजी सीमा सुरक्षा दल (बीएसएफ) ची स्थापना करण्यात आली, आणि श्री के. एफ. रुस्तमजी (आयपीएस) यांना या दलाचे पहिले प्रमुख आणि संस्थापक म्हणून नेमले गेले. सुरुवातीला २५ बटालियनसह बीएसएफची स्थापना करण्यात आली, आणि त्यानंतर, पंजाब, जम्मू-काश्मीर, ईशान्य भारत इत्यादी ठिकाणी दहशतवादविरोधी कार्यासाठी त्याचा विस्तार केला गेला.

सद्यस्थितीत, बीएसएफकडे पाकिस्तान आणि बांगलादेशच्या आंतरराष्ट्रीय सीमांचे रक्षण करण्यासाठी १९२ बटालियन (३ एनडीआरएफसह) आणि ७ बीएसएफ आर्टी रेजिमेंट्स आहेत. याशिवाय, काश्मीर खोऱ्यात घुसखोरी विरोधी, ईशान्य भारतातील बंडखोरीविरोधी, ओडिशा आणि छत्तीसगडमध्ये नक्षलविरोधी मोहिमा आणि पाकिस्तान-बांगलादेश सीमेवरील इंटिग्रेटेड चेक पोस्ट्सची सुरक्षा यासारख्या विविध महत्त्वाच्या कार्यात बीएसएफ सक्रियपणे सहभागी आहे.

बीएसएफने सीमेवर सुरक्षा राखण्याबरोबरच, देशाच्या अंतर्गत सुरक्षेसाठी अनेक कर्तव्ये निभावली आहेत आणि ती सीमावर्ती प्रदेशातील नागरिकांसाठी अत्यंत महत्त्वाची ठरली आहे.

सुरुवातीच्या वेळी बीएसएफ २५ बटालियनसह स्थापले गेले होते. मात्र, या दलाच्या कार्यक्षमतेचा विस्तार आणि त्याच्या महत्त्वामुळे, बीएसएफ आज १९३ बटालियनपर्यंत वाढली आहे आणि आज त्यांना २,७०,००० जवानांची मंजूरी मिळालेली आहे.

बीएसएफचे मुख्य प्रशिक्षण केंद्र मध्य प्रदेशातील ग्वाल्हेरजवळील टेकनपूर येथे स्थित आहे, जिथे सर्व अधिकारी व कनिष्ठ कर्मचारी प्रशिक्षित होतात. बीएसएफने आपल्या हवाई शाखा, जलशाखा, तोफखाना रेजिमेंट आणि विशेष तुकड्यांद्वारे आणखी व्यापक कार्यक्षमता विकसित केली आहे.

बीएसएफच्या कार्याची महत्त्वपूर्ण भूमिका:BSF Raising Day Special

बीएसएफला “फर्स्ट लाईन ऑफ डिफेन्स” असे संबोधले जाते, कारण या दलाचे प्रमुख कार्य म्हणजे भारताच्या सीमेवर सुरक्षा राखणे. १९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर आंतरराष्ट्रीय सीमांचे रक्षण स्थानिक पोलिसांचे काम होते, पण यामध्ये आंतरराज्य समन्वयाचा अभाव होता. १९६५ च्या युद्धात पाकिस्तानच्या आक्रमणाने बीएसएफच्या भूमिकेचे महत्त्व सिद्ध केले.

१९७१ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध आणि बीएसएफची भूमिका:BSF Raising Day

१९७१ मध्ये भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील युद्धात बीएसएफने महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. बीएसएफने पूर्व पाकिस्तानात (सध्याचा बांगलादेश) युद्धाच्या पूर्वीच प्रवेश केला होता आणि मुक्तिवाहिनीला प्रशिक्षण, पाठबळ, आणि समर्थन दिले होते. या युद्धात बीएसएफच्या जवानांनी अनेक महत्त्वाच्या लढायांमध्ये भाग घेतला, त्यात प्रसिद्ध लोंगेवाल लढाई देखील समाविष्ट आहे. बीएसएफच्या शौर्य आणि धैर्यामुळेच भारताला या युद्धात मोठी यश मिळाले.

बीएसएफचे तंत्रज्ञान आणि संरचना:BSF Raising Day

बीएसएफचे दल अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून कार्य करत आहे. या दलाने जलवाहन शाखा (वॉटरक्राफ्ट), हवाई शाखा, तसेच तोफखाना रेजिमेंट स्थापित केले आहेत. जलशिल्पांच्या खरेदीसाठी प्रक्रिया सुरू आहे आणि नवीन तंत्रज्ञानाने बीएसएफचे कार्यक्षेत्र विस्तारित केले आहे. तसेच, दलाच्या जवानांना नियमितपणे प्रशिक्षण देण्यात येते, जेणेकरून त्यांची कार्यक्षमता उत्तम राहील.

बीएसएफच्या नेतृत्वाची महत्त्वाची भूमिका:

बीएसएफचे पहिले महासंचालक के. एफ. रुस्तमजी होते. त्यांच्या नेतृत्वाखाली बीएसएफने कार्यक्षमता आणि शौर्याचे नवे मानदंड तयार केले. दलाच्या विकासाच्या प्रारंभिक टप्प्यात, विविध स्तरावरील रिक्त पदे भरण्यासाठी बाहेरून नेमणूक केली जात होती, ज्यामुळे भारतीय लष्करातील अधिकारी आणि एसएस अधिकाऱ्यांना बीएसएफमध्ये समाविष्ट करण्यात आले.

बि.एस.एफ. मुख्य संरचना -(BSF Raising Day Special)

बि.एस.एफ. ची महत्वपूर्ण मुख्य संरचना याप्रमाणे आहे-

१) वेस्टर्न कमांड — फ्रंटीयर काश्मीर, फ्रंटीयर जम्मू, फ्रंटीयर पंजाब, फ्रंटीयर राजस्थान, फ्रंटीयर गुजरात, बी.एस.एफ आर्टिलरी
२) इस्टर्न कमांड – फ्रंटीयर दक्षिण बंगाल, फ्रंटीयर उत्तर बंगाल, फ्रंटीयर गुवाहाटी, फ्रंटीयर मेघालय, फ्रंटीयर त्रिपुरा, फ्रंटीयर M & C
३) ए.एन.ओ. कमांड – स्पेशल ऑप्स ओडिशा, स्पेशल ऑप्स छत्तीसगड
४) प्रीमिअर ट्रेनिंग संस्था — बि.एस.एफ. अकॅडमी टेकनपूर, सी.एस.डब्लू.टी. इंदोर, TC & S हजारीबाग, बि.आय.सी.आय.टी. नवी दिल्ली, CEDCO बंगलोर, सी.एस.डब्लू.टी. टेकनपूर
५) एस.टी.सी. – एस.टी.सी. काश्मीर, एस.टी.सी. उधमपूर, एस.टी.सी. खारकेन कॅम्प. एस.टी.सी. जोधपुर, एस.टी.सी चाकूर, एस.टी.सी. बंगलोर, एस.टी.सी. इंदोर, एस.टी.सी. हजारीबाग, एस.टी.सी. उत्तर बंगाल, एस.टी.सी. चुरा चंद्रपूर, एस.टी.सी टेकनपूर

बि.एस.एफ. च्या काही इतर संरचना- BSF Raising Day

बि.एस.एफ. च्या इतर देखील महत्वपूर्ण संरचना आहेत जसे कि-
१) बि.एस.एफ. एअर विंग
२) बि.एस.एफ. वाटर विंग
३) टी.एस.यु.

बीएसएफ एअर विंगची स्थापना आणि विकास: एक ऐतिहासिक दृष्टिकोन

१९६९ मध्ये नेपाळच्या महामहिम राजाकडून बीएसएफच्या महासंचालकांच्या वाहतुकीसाठी वन सेकंड हँड क्वीन एअर सी – ८० विमाने खरेदी केली गेली आणि यामुळे बीएसएफ एअर विंगची स्थापना झाली. या ऐतिहासिक पावलाने सीमा सुरक्षा दलाच्या हवाई वाहतूक क्षमतांचा प्रारंभ झाला. बीएसएफ एअर विंगची सुरुवात केवळ वाहतुकीसाठी होती, परंतु हळूहळू हे विमान सीमाभागातील सुरक्षा आणि इतर हवाई कार्यांसाठी महत्त्वपूर्ण ठरले.

१९७१ भारत-पाक युद्धातील अनुभव
१९७१ मध्ये भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील युद्धाच्या काळात एअरलिफ्टिंग किंवा हवाई वाहतूकाच्या वापरावर मोठा भर देण्यात आला. या युद्धातून बीएसएफने अनेक महत्त्वाचे धडे घेतले. युद्धानंतर, बीएसएफ एअर विंगला अधिक शक्ती आणि प्रभावी कार्यप्रणाली देण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर वाढविण्यात आला. प्रायोगिक तत्त्वावर ५ डकोटा डीसी – ३ विमानांचा ताफा सामील करून, बीएसएफ एअर विंगचा विस्तार करण्यात आला. हे विमान सीमाभागातील विविध कार्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरले.

संसाधनांचा योग्य वापर आणि खर्चाचे ऑप्टिमायझेशन
बीएसएफ एअर विंगच्या कार्यक्षमतेचा विकास करताना, संसाधनांचा योग्य वापर आणि खर्चाची अनुकूलता देखील महत्त्वाची ठरली. म्हणूनच, बीएसएफ एअर विंगने आपल्या सेवा इतर केंद्रीय सशस्त्र पोलीस दलांसाठी (सीएपीएफ) आणि गृह मंत्रालयाच्या (एमएचए) विशेष कार्यांसाठी उपलब्ध करून दिल्या. यामुळे, बीएसएफचे विमान आणि हेलिकॉप्टर्स अधिक कार्यक्षमतेने वापरले जाऊ लागले.

बहुआयामी कार्ये आणि मोहिमांची पूर्तता
आज, बीएसएफ एअर विंग आपल्या विमानांच्या विविध प्रकारांद्वारे केवळ सीमा सुरक्षा कार्येच पार पाडत नाही, तर ते गृह मंत्रालयाच्या इतर एजन्सींसाठी आणि देशाच्या अंतर्गत सुरक्षा कर्तव्यांसाठी देखील महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. बीएसएफ एअर विंग संपूर्ण स्पेक्ट्रममध्ये मोहिमा पार पाडते, ज्या मध्ये हवाई गस्त, सामरिक वाहतूक, आणि आपत्कालीन हवाई मदतीसारख्या कार्यांचा समावेश आहे.

बीएसएफ एअर विंगने आपल्या कार्यकुशलतेने, अनेक प्रकारच्या मोहिमा आणि ऑपरेशन्स पार पाडत, देशाच्या सुरक्षा यंत्रणेतील एक महत्त्वपूर्ण अंग बनले आहे. याच्या माध्यमातून, न केवल सीमा सुरक्षा दलाच्या कार्यक्षमतेत वाढ झाली आहे, तर देशाच्या हवाई तंत्रज्ञान आणि संसाधनांच्या वापरामध्ये देखील नवा आयाम जोडला गेला आहे.

बीएसएफच्या जलवाहन व्यवस्थेचे कार्य: संक्षिप्त नोंदी

गस्त आणि उपस्थिती:
बीएसएफच्या जवानांना नदीच्या सीमेवर गस्त घालणे आणि क्षेत्र वर्चस्व राखण्यासाठी जलवाहन (वॉटरक्राफ्ट) आणि बोटी चालवण्याचे कार्य केले जाते. या कार्यात जीडी कर्मचार्‍यांसोबत प्रत्यक्ष उपस्थित राहून सीमेवरील सुरक्षा सुनिश्चित केली जाते.

एफबीओपीपर्यंत वाहतूक:
बीएसएफ किनाऱ्यावरून एफबीओपी (फॉरवर्ड बॉर्डर पोस्ट) पर्यंत माणसे आणि साहित्य नेण्याचे कार्य करते. तसेच, नदी पार बीओपी (बॉर्डर आउटपोस्ट) उतरविणे हे देखील महत्त्वाचे कार्य असते.

पूरस्थितीत बचावकार्य:
सीमावर्ती भागात पूरस्थिती उद्भवल्यास, बीएसएफ बचावकार्य करतो. नदीच्या क्षेत्रातील पूरग्रस्त लोकांची मदत करण्यासाठी जलवाहनांचा वापर केला जातो.

नवीन जलशिल्पांची खरेदी:
बीएसएफने नवीन जलशिल्प (वॉटरक्राफ्ट) खरेदी करण्याची प्रक्रिया सुरू केली आहे. यामुळे जलवाहनांची क्षमता आणि कार्यक्षमता वाढविणे शक्य होईल.

जलयान व बोटींची दुरुस्ती व देखभाल:
जलयान, बोटी आणि ओबीएम (ऑउटबोर्ड मोटर) ची दुरुस्ती आणि देखभाल यावर बीएसएफ देखरेख ठेवतो. यामुळे जलवाहनांची कार्यक्षमता कायम राहते.

क्यूआरची सुधारणा:
बीएसएफ जलवाहनांच्या क्यूआर (क्वालिटी रेक्वायरमेंट) मध्ये सुधारणा करण्याचे कार्य करत आहे. तसेच, नवीन वॉटरक्राफ्टसाठी नवीन क्यूआर तयार केले जात आहेत.

डब्ल्यूडब्ल्यू तांत्रिक कर्मचार्‍यांचे प्रशिक्षण:
डब्ल्यूडब्ल्यू (वॉटरक्राफ्ट) तांत्रिक कर्मचार्‍यांना पदोन्नती, पोस्टिंग आणि प्रशिक्षण देण्यात येते, ज्यामुळे त्यांचे कार्यक्षेत्र वाढवले जाते.

समन्वय साधणे:
८ फ्रंटियर्समधील ९ डब्ल्यूडब्ल्यू फील्ड आस्थापनांच्या क्रियाकलापांमध्ये समन्वय साधणे आणि कार्यप्रणाली सुरळीत ठेवणे हे बीएसएफचे महत्त्वपूर्ण कार्य आहे.

टी.एस.यू.ची स्थापना

टी.एस.यू.ची स्थापना १२ मे १९७६ रोजी टेकनपूर येथे गृह मंत्रालयाचा प्रकल्प म्हणून करण्यात आली, अश्रुधुराची युद्धसामग्री तयार करण्यासाठी, तोपर्यंत भारतातील पोलिस दल कायद्याच्या अंमलबजावणीसाठी आयात केलेल्या टीएसएमवर अवलंबून होते. अशा प्रकारे टीएसयूच्या स्थापनेमुळे स्वदेशी ‘लेस दॅन लिथल म्युनिशन्स’ची उपलब्धता शक्य झाली आणि शेवटी परदेशी शस्त्रास्त्रांवरील अवलंबित्व संपुष्टात आले.

टीएसयूने चार प्रकारच्या टीएसएमच्या उत्पादनापासून सुरुवात केली आणि सध्या ४६ पेक्षा जास्त प्रकारच्या शस्त्रास्त्रांच्या निर्मितीत तज्ञ आहे. मजबूत आर अँड डी सेटअप, मजबूत गुणवत्ता प्रक्रिया आणि जगभरातील ग्राहकांचे व्यवस्थापन करण्याच्या समृद्ध अनुभवाद्वारे समर्थित, टीएसयू ग्राहकांच्या आवश्यकतांसह उत्पादन धोरणे संरेखित करते. प्रक्रियेतील साध्या बदलांपासून नाविन्यपूर्ण उपायांपर्यंत, युनिट ग्राहकांना उत्कृष्टता, ग्राहकांचे समाधान आणि शाश्वतता प्राप्त करण्यासाठी घातक शस्त्रास्त्रांपेक्षा कमी शक्तीचा वापर करण्यास मदत करते. टीएसयूने विकसित केलेल्या उत्पादनांना जेनच्या पोलिस आणि सुरक्षा उपकरण मॅन्युअलच्या कॅटलॉगमध्ये मानाचे स्थान आहे.

बीएसएफचा प्रत्यक्ष सहभाग असलेली युद्धे व अन्य

बीएसएफ नेहमी प्रत्यक्ष युद्धभूमीवर लढत राहिली आहे त्यांचा प्रत्यक्ष सहभाग असलेली युद्धे व अन्य कार्यवाही खालीलप्रमाणे

१९७१ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध	ऑपरेशन ब्लू स्टार	ऑपरेशन ब्लॅक थंडर
पंजाबमध्ये बंडखोरी	जम्मू-काश्मीरमध्ये बंडखोरी	ऑपरेशन विजय – कारगिल युद्ध
२००१ बांगलादेश-भारत सीमेवर चकमक	२००१-२००२ ऑपरेशन पराक्रम – भारत-पाकिस्तान संघर्ष	2013 भारत-पाकिस्तान सीमेवर चकमक
२०१४-१५ भारत-पाकिस्तान सीमेवर संघर्ष	2016-2018 भारत-पाकिस्तान सीमेवर संघर्ष	2019 भारत-पाकिस्तान सीमेवर चकमक

बीएसएफ चे नेतृत्व आणि इतिहास

डायरेक्टर जनरल ऑफ बि.एस.इफ. हे BSF चे प्रमुख पद आहे. के. एफ, रुस्तमजी, आयपीएस, यांनी २२ जुलै १९६५ ते ३० सप्टेंबर १९७२ दरम्यान सीमा सुरक्षा दलाचे पहिले महासंचालक पदावर कार्यभार सांभाळला तर आयपीएस अधिकारी दलजीत सिंग चौधरी हे ३ ऑगस्ट २०२४ पासून सध्याचे महासंचालक (अतिरिक्त प्रभार) म्हणून कार्यरत आहेत आहेत.

बीएसएफ आज पर्यंतच्या डायरेक्टर जनरल्स ची यादी व कार्यकाळ खालीलप्रमाणे आहे-

डायरेक्टर जनरल			कार्यकाळ
दलजीत सिंग चौधरी			१ ऑगस्ट २०२४ पासून सध्या
नितीन अग्रवाल			१५ जून २०२३ ते ३१ जुलै २०२४
सुजॉय लाल थाओसेन			१ जानेवारी २०२३ ते १४ जून २०२३
पंकज कुमार सिंग			१ सप्टेंबर २०२१ ते ३१ डिसेंबर २०२२
सुरजीत सिंग देस्वाल			११ मार्च २०२० ते १७ ऑगस्ट २०२०
राकेश अस्थाना			१८ ऑगस्ट २०२० ते २८ जुलै २०२१
सुरजीत सिंग देस्वाल			११ मार्च २०२० ते १७ ऑगस्ट २०२०
व्ही. के. जोहरी			१ सप्टेंबर २०१९ ते १० मार्च २०२०
रजनीकांत मिश्रा			१ ऑक्टोबर २०१८ ते ३१ ऑगस्ट २०१९
के. के. शर्मा			१ मार्च २०१६ ते ते ३० सप्टेंबर २०१८
डी. के. पाठक			८ मार्च २०१४ ते २९ फेब्रुवारी २०१६
सुभाष जोशी			१९ डिसेंबर २०१२ ते २८ फेब्रुवारी २०१४
यु. के. बन्सल			१ नोव्हेंबर २०११ ते ३० नोव्हेंबर २०१२
रमण श्रीवास्तव			१ ऑगस्ट २००९ ते ३१ ऑक्टोबर २०११
एम. एल. कुमावत			१ ऑक्टोबर २००८ ते ३१ जुलै २००९
ए. के. मित्रा			२७ फेब्रुवारी २००६ ते ३० सप्टेंबर २००८
रणजीत शेखर मुशाहरी			३१ डिसेंबर २००४ ते २८ फेब्रुवारी २००६
अजय राज शर्मा			१ जुलै २००२ ते ३१ डिसेंबर २००४
गुरबचनसिंग जगत			३० नोव्हेंबर २००० ते ३० जून २००२
इ. एन. राममोहन			४ डिसेंबर १९९७ ते ३० नोव्हेंबर २०००
ए. के. टंडन			२ ऑक्टोबर १९९६ ते ४ डिसेंबर १९९७
अरुण भगत			४ डिसेंबर १९९५ ते २ ऑक्टोबर १९९६
डी. के. आर्या			१ फेब्रुवारी १९९४ ते ३ डिसेंबर १९९५
प्रकाश सिंग			९ जून १९९३ ते ३१ जानेवारी १९९४
टी. अनंताचार्या			१ ऑगस्ट १९९० ते ३१ मे १९९३
एच. पी. भटनागर			१ ऑगस्ट १९८७ ते ३१ जुलै १९९०
एम. सी. मिश्रा			१ ऑक्टोबर १९८४ ते ३१ जुलै १९८७
बिरबल नाथ			१ सप्टेंबर १९८२ ते ३० सप्टेंबर १९८४
के. राममूर्ती			१ डिसेंबर १९८० ते ३१ ऑगस्ट १९८२
श्रावण टंडन			१ जानेवारी १९७८ ते ३० नोव्हेंबर १९८०
अश्विनी कुमार			१ ऑक्टोबर १९७२ ते ३१ डिसेंबर १९७७
के. एफ. रुस्तमजी			२२ जुलै १९६५ ते ३० सप्टेंबर १९७२

निष्कर्ष:

आज, सीमा सुरक्षा दल (बीएसएफ) भारताच्या सीमांचे रक्षण करणारे एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि सक्षम दल बनले आहे. १९६५ मध्ये स्थापना झाल्यापासून, बीएसएफने आपल्या कार्यक्षेत्रात एक नवा आयाम जोडला आहे. भारताच्या आंतरराष्ट्रीय सीमांची सुरक्षा, देशाच्या अखंडतेचे रक्षण, आणि युद्धाच्या परिस्थितीत महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावणे ही बीएसएफची प्रमुख कार्ये आहेत. या दलाच्या जवानांची शौर्यगाथा आणि त्यांची कार्यक्षमता भारतीय सुरक्षा यंत्रणेत एक विशेष स्थान निर्माण करते.

BSF Raising Day निमित्त पंतप्रधान मोदींनी दिल्या शुभेच्छा.

BSF Raising Day निमित्त मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी दिल्या शुभेच्छा.

आमचे अन्य ब्लॉगपोस्ट:

पुष्पा २: द रूल – २०२४ चा आगामी Action ड्रामा चित्रपट- Pushpa 2

डोनाल्ड ट्रंपच्या आर्थिक धोरणांचा भारतीय शेअर बाजारावर परिणाम, बाजारात मोठी घसरण- Share Market